الگوها و ابزارهای ارزشیابی خط مشی در نظام قانون گذاری

در یک پژوهش بررسی شد؛

از طریق فرایند ارزشیابی خط مشی می توان عوامل حیاتی موفقیت یک خط مشی را شناسایی کرده و از این طریق یک خط مشی موفق را استمرار داد و یا یک خط مشی ناموفق را متوقف کرد.

به گزارش گروه پژوهش خبرگزاری علم و فناوری تیتروز، ارزشیابی خط مشی ازجمله مهم ترین الزامات تحقق خط مشی گذاری کارآمد محسوب شده و ابزاری جهت یادگیریِ خط مشی محور در راستای بهبود و تعالی خط مشی هاست. به طورکلی ارزشیابی خط مشی عمومی عبارت است از: مقایسه اهداف پیش بینی شده خط مشی با نتایج حاصل از اجرای خط مشی که به وسیله مراجع دولتی یا غیردولتی صورت می گیرد. ارزشیابی خط مشی ها به اتخاذ خط مشی هایی که بیشترین اثربخشی و کمترین هزینه را دارند، کمک کرده و از این رهگذر خط مشی گذاری به صورت آگاهانه تر صورت می گیرد.

دفتر مطالعات بنیادین حکمرانی مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی، در گزارشی با عنوان «ارزشیابی خط مشی در نظام قانون گذاری 1. الگو ها و ابزار های ارزشیابی خط مشی» آورده است که در بسیاری از پژوهش ها، ارزشیابی خط مشی به عنوان آخرین مرحله از چرخه خط مشی گذاری محسوب شده و نقش محوری در بهبود و توسعه سیستم خط مشی گذاری ملی دارد. ارزشیابی را می توان به عنوان مقایسه نتایج خط مشی اجرا شده، با اهدافی که برای آن تعیین شده و تاثیری که بر حل مسیله عمومی خواهد داشت؛ تعریف کرد. درواقع در ارزشیابی خط مشی بر این مهم تاکید می شود که خط مشی تدوین و اجرا شده تا چه اندازه مسیله عمومی که خط مشی برای حل آن ایجاد شده بود، را حل کرده و تا چه اندازه بر جامعه هدف خط مشی، اثرگذار بوده است. 

* اثربخشیِ سیستم حکمرانی

این گزارش بیان می کند که در راستای اهمیت ارزشیابی خط مشی باید گفت که ارزشیابی خط مشی به عنوان ابزاری کلیدی برای توسعه و تعالی خط مشی ها بوده و نقطه شروعی برای اصلاح خط مشی ها در راستای اثربخشیِ سیستم حکمرانی محسوب می شود.

این گزارش ادامه می دهد که در ادبیات ارزشیابی خط مشی برای ارزشیابی موثر خط مشی ها ابزار هایی طراحی شده تا بتواند راهنمای عمل ارزیابان بوده و بر اثربخشی ارزشیابی خط مشی بیفزاید. در این گزارش ابتدا به تعریف چیستی ارزشیابی خط مشی و اهمیت آن پرداخته و در گام بعدی ابزارها، الگو ها و معیار های ارزشیابی خط مشی شناسایی و طبقه بندی شده است. شایان ذکر است برای تقویت موضوع ارزشیابی در مجلس شورای اسلامی نیازی به توسعه صلاحیت مجلس نیست و در ذیل صلاحیت و کارکرد نظارت می تواند این امر به صورت تخصصی در مجلس شورای اسلامی پیگیری شده و اصلاحات لازم در آیین نامه داخلی انجام شود.

* تفاوت های ارزشیابی با نظارت خط مشی

در این گزارش به بیان تفاوت های ارزشیابی با نظارت خط مشی آمده است که ارزشیابی معمولاً بر آثار و نتایج یک فعالیت تمرکز دارد، درحالی که نظارت بر کنترل ورودی و خروجی برنامه، کنترل افراد درگیر در برنامه و… تمرکز دارد. همچنین ارزشیابی با هدف بهبود خط مشی انجام شده و بر یادگیری از خط مشی اجرا شده برای تدوین خط مشی های بهتر تاکید دارد؛ درحالی که نظارت به کنترل منابع مالی خط مشی و نحوه اجرای خط مشی اشاره دارد و درنهایت باید گفت که ارزشیابی دقیق و درست خط مشی ها با داده هایی دقیق و ابزار ها و روش های جدید و متنوع می تواند فساد در بخش عمومی را کاهش داده و نظارت مردم بر خط مشی ها را دقیق تر و اثربخش تر کند. 

* ابزار های ارزشیابی خط مشی

این گزارش ابزار های ارزشیابی خط مشی شامل تحلیل هزینه و فایده، تجزیه وتحلیل تصمیم گیری چند متغیرها، ارزشیابی چرخه عمر، ارزشیابی تاثیر علّی، کارت امتیاز متوازن، مدل سازی و شبیه سازی، ارزشیابی مبتنی بر نظریه، اقتصادسنجی، آزمایش ها یا کارآزمایی های کنترل شده تصادفی، آزمایش های طبیعی یا شبه طبیعی، رویه های اداری به عنوان ابزاری برای ارزشیابی خط مشی و توسعه ظرفیت سیاسی خط مشی گذاران به عنوان ابزاری موثر در ارزشیابی خط مشی می شود. 

* ارتقای توان نظارتی

مرکز پژوهش های مجلس در این گزارش توصیه ها و پیشنهاداتی سیاستی برای ارتقای توان نظارتی مجلس شورای اسلامی مبتنی بر آموزه های علمی حوزه ارزشیابی خط مشی مطرح می کند. اولین پیشنهاد مبنی بر این است که قوه مقننه با وظیفه قانون گذاری و نظارت، یکی از مهم ترین نهاد های کشور برای ارزشیابی قوانین و خط مشی هاست. در این راستا لازم است برای بهبود کیفیت ارزشیابی خط مشی، برنامه های لازم همچون تدوین «قالب یا پیوست ارزشیابی» توسط معاونت قوانین و معاونت نظارت مجلس شورای اسلامی برای ارتقای ظرفیت سیاسی و تخصصی نمایندگان انجام شود. ظرفیت سیاسی را می توان به عنوان دانش نمایندگان برای درک شرایط جامعه و درک مسیله عمومی و ظرفیت تخصصی را نیز می توان به عنوان تخصص و توان مدیریتی و خط مشی گذاری تعریف کرد.

* بهبود تعامل مجلس شورای اسلامی و نهاد های مدنی و دانشگاهی

این گزارش ادامه می دهد که بهبود تعامل مجلس شورای اسلامی و نهاد های مدنی و دانشگاهی نیز می تواند بر ارزشیابی دقیق تر خط مشی ها موثر باشد؛ چراکه خط مشی ها به واسطه ماهیت تخصصی که دارند برای ارزشیابی نیازمند به نگاه تخصصی و چندبعدی هستند. ازاین رو لازم است، مجلس در ارزشیابی خط مشی ها در راستای شناخت بهتر مسیله عمومی و درک دقیق تر مطالبات مردم، از نهاد های مدنی و در راستای احصای نگاه تخصصی و چندبعدی به خط مشی ها، از اندیشکده ها، پژوهشگاه ها و دانشگاه ها استفاده کرده و از این رهگذر خط مشی ها را به صورت اثربخش تر و تخصصی تری ارزشیابی کند. 

این گزارش ادامه می دهد که در مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی به عنوان بازوی پژوهشی و علمی مجلس شورای اسلامی، کانون ارزشیابی خط مشی با همکاری مجلس شورای اسلامی و اندیشکده ها و نهاد های تخصصی ایجاد شود. به عبارت بهتر تاسیس کانون ارزشیابی خط مشی در مجلس شورای اسلامی به عنوان متولی اصلی ارزشیابی و نظارت بر خط مشی با همکاری دولت به عنوان طراح و تدوین کننده خط مشی که مسلماً بر فرایند ایجاد و اجرای خط مشی تسلط بیشتری دارد، نهاد های مدنی به عنوان نهادی که منعکس کننده مطالبات مردم و مسیله عمومی است و نهاد های دانشگاهی به عنوان مرجع تخصصی در هر حوزه (خط مشی های انرژی، اجتماعی، اقتصادی و…) می تواند بر اثربخشی ارزشیابی های خط مشی و حرکت به سمت یادگیری خط مشی محور موثر باشد. 

در ادامه این گزارش آمده است که حرکت از نظارت سطحی و سیاسی به سمت ارزشیابی با رویکرد تخصصی و هوشمند از دیگر پیشنهاد های اساسی برای تحول نظارتی در مجلس شورای اسلامی است. نظارت امری سطحی و محدود بوده و بیشتر بر نحوه اجرا و کنترل منابع مالی خط مشی تاکید دارد؛ درحالی که ارزشیابی ناظر بر کل فرایند خط مشی بوده و بر یادگیری خط مشی محور تاکید دارد.

آخرین پیشنهاد مرکز پژوهش های مجلس در این گزارش مبنی بر این است که در حال حاضر آیین نامه داخلی مجلس شورای اسلامی (فصل سوم) بیشتر متمرکز بر نظارت بوده و لازم است مجلس به سطح بالاتری از نظارت، یعنی ارزشیابی نیز تاکید کرده و در ارزشیابی، سوال و استیضاح وزرا و خط مشی های هر وزارتخانه به صورت عمیق تر وارد عمل شده و از رویکرد ارزشیابی خط مشی (به جای رویکرد نظارت) بیشتر استفاده کند. 

متن کامل گزارش را اینجا بخوانید.