حتی اشتباه هم نیست: وقتی شبه علم از اشتباه بودن هم باز می ماند

خبرگزاری تیتروز- محمدامین پورحسینقلی: تصور کنید در یک دورهمی کسی با اشتیاق می گوید: «من هر وقت عطارد به برج جوزا وارد می شه حس می کنم تمام انرژی هام هم راستا می شن. این علمیه حتی ناسا هم یه چیزی در این مورد گفته!» شما که تازه یک جرعه قهوه خورده اید در حیرت به این ادعا گوش می دهید و به خود می گویید: «حالا چه جوابی بدم که بحث به درگیری ختم نشه؟» اما بعد از کمی فکر کردن متوجه می شوید که نیازی به پاسخ نیست. چرا؟ چون این حرف نه تنها اشتباه نیست بلکه اساساً چیزی نیست که بشود اشتباه یا درستش کرد.

در دنیای علم اصطلاحی وجود دارد که برای این نوع از ادعا ها استفاده می شود: “حتی اشتباه هم نیست! ” این عبارت به ادعا هایی اشاره دارد که نه قابل رد کردن اند نه قابل اثبات؛ چون اصلاً در چارچوب علمی جای نمی گیرند.

وقتی ادعا ابطال ناپذیر است: معجزه یا مغالطه؟

یکی از ویژگی های جذاب شبه علم تولید ادعا هایی است که نمی توان آنها را رد کرد. فرض کنید کسی با جدیت می گوید: «من شب ها وقتی خوابم هاله های کیهانی من رو شارژ می کنن. اما فقط در صورتی که هیچ کس نگاه نکنه!» حالا شما چطور می خواهید این ادعا را آزمایش کنید؟ نمی توانید! چون اگر بگویید: «پس اجازه بده نگاه کنم» او با لبخندی عارفانه می گوید: «نه اون وقت شارژش قطع می شه.» این گونه شبه علم با طراحی ادعا هایی که نمی شود آزمایششان کرد شما را در یک دور باطل گرفتار می کند.

این همان جایی است که علم وارد عمل می شود و می گوید: «دوست عزیز اگر ادعایی نمی تواند ابطال پذیر باشد اساساً علمی نیست.» و البته این همان لحظه ای است که شما می توانید با خیال راحت بگویید: این حتی اشتباه هم نیست!

مغالطه: چرا من باید ثابت کنم تو اشتباه می کنی؟

شبه علم همیشه دوست دارد شما را در موقعیت دفاعی قرار دهد. مثلاً وقتی می گویید: «کریستال ها که انرژی نمی گیرن و نمی دن» پاسخ می دهند: «ثابت کن که نمی گیرن!» این ترفند که به مغالطه طلب برهان از مخالف معروف است باعث می شود شما ساعت ها دنبال مدارک باشید که چرا سنگ ها توانایی شارژ انرژی ندارند. اما صبر کنید! این مدعی است که باید ادعایش را ثابت کند نه شما.

علم می گوید: «بار اثبات بر عهده مدعی است.» اگر کسی می گوید که هر شب آدم فضایی ها او را برای شام دعوت می کنند این اوست که باید مدرک بیاورد نه شما که ثابت کنید چرا این اتفاق نمی افتد. وقتی ادعا از اساس آزمایش ناپذیر باشد باز هم می توانیم بگوییم: این حتی اشتباه هم نیست!

یکی دیگر از ابزار های شبه علم استفاده از اصطلاحات علمی پیچیده است. مثلاً ممکن است کسی بگوید: «این آب حاوی نانوذرات انرژی زا است که مولکول های بدن رو بازآرایی می کنه!» حالا شما به آب نگاه می کنید و می گویید: «خب این که فقط آب معدنیه!» اما او با جدیت ادامه می دهد: نه چون با ارتعاشات کوانتومی انرژی مثبت رو به سلول هات انتقال می ده!

اصطلاحاتی مثل «نانوذرات» یا «ارتعاشات کوانتومی» وقتی در جای خودشان به کار بروند دقیق و علمی اند. اما وقتی این کلمات در جمله هایی استفاده می شوند که هیچ معنای علمی ندارند بیشتر شبیه به ادبیات فیلم های علمی تخیلی هستند تا واقعیت. اینجا هم می توانیم بگوییم: نه فقط اشتباه بلکه حتی بررسی شدنی هم نیست!

جستجوی الگو های ناموجود: توهم نظم

شبه علم همیشه دوست دارد الگو هایی بسازد که وجود ندارند. مثلاً ممکن است کسی بگوید: «دیدی هر وقت زلزله ای رخ می ده ماه در حالت هلال بوده؟ این یعنی ماه روی زمین تأثیر مستقیم داره!» وقتی به او بگویید که شواهد علمی این ادعا را تأیید نمی کنند با حالتی فیلسوفانه جواب می دهد: علم هنوز به این سطح از درک نرسیده!

حقیقت این است که ذهن انسان دوست دارد در داده ها حتی اگر بی ربط باشند الگو پیدا کند. این میل به نظم و معنا باعث می شود که حتی رویداد های تصادفی هم معنادار به نظر برسند. اما علم می گوید هر چیزی که به ظاهر شبیه الگوست الزاماً معنادار نیست. وقتی الگو از اساس بی ربط باشد باز هم باید بگوییم: این حتی اشتباه هم نیست!

شبه علم با تولید ادعا های ابطال ناپذیر استفاده از کلمات علمی نما و ساختن الگو های خیالی سعی می کند خود را علمی جلوه دهد. اما وقتی به این ادعا ها دقیق تر نگاه می کنیم می بینیم که آنها نه تنها اشتباه نیستند بلکه اصلاً وارد دنیای اشتباهات علمی هم نمی شوند! پس دفعه بعد که کسی گفت: «سنگ های من با ارتعاشات خاص خودشون چاکراهات رو باز می کنن و خوشبختی رو وارد زندگی ت می کنن» با لبخندی بگویید: «دوست عزیز این حتی اشتباه هم نیست!»