مال و فرزند نباید موجب غفلت از خداوند بشوند

حضرت آیت الله خامنه ای در سخنرانی های عمومی خود تقریباً از «تمام سوره های قرآن کریم»، آیاتی را استفاده نموده اند. ماه مبارک رمضان بهانه ای است تا بیشتر با مباحث قرآنی بیانات رهبر انقلاب آشنا شویم.

به گزارش تیتروز، بخش فقه و معارف رسانه KHAMENEI.IR به مناسبت ایام ماه مبارک رمضان پرونده ی «درسنامه ی ترجمه ی قرآن» را منتشر می کند، در این پرونده برخی از آیات قرآن کریم که حضرت آیت الله خامنه ای شرح و تفسیر کرده اند به صورت آموزشی برای مخاطبان ارایه می شود، همچنین نظرات دیگر مفسران در ذیل آن آیات مورد بررسی قرار گرفته است. در این مطلب با آیه 15 سوره مبارکه تغابن آشنا می شویم.
 
متن آیه
اِنَّمَا اَمْوَالُکمْ وَ اَوْلَادُکمْ فِتْنَهٌ وَ اللَّهُ عِندَهُ اَجْرٌ عَظِیمٌ.

ای مومنان! اموال و فرزندان شما سرگرم کننده و وسیله ی آزمایش اند و پاداش بزرگ و بی عیب و علّت تنها نزد خداست.
 
ضرورت بحث از آیه
ترجمه صحیح آیه از این جهت ضرورت دارد که به راستی منطق قرآن درباره «ثروت و فرزند» چیست؟ آیا حقیقتاً ثروت و همسر و فرزند مایه فتنه اند؟! قرآن کریم در این آیه «یک بینش کلّی و دید کلّی را در باب همسران و فرزندان و اموال بیان می کند که این دید کلّی چیز بسیار مهمّی است.»(1)
 
محل بحث آیه
نکته مهم در ترجمه این آیه، معنای واژه «فتنه» است. در کتب لغت معتبر، این واژه به معنای «آزمایش و امتحان»(2) آمده است. در معنای حسی این واژه نیز گفته اند: «فتنه یعنی وقتی که طلا را داخل آتش می کنند تا خلوص و عیار آن از ناخالصی ها مشخص شود.»(3) همچنین اصل و گوهر معنا را نیز « ابتلاء و آزمایش»(4) دانسته اند. راغب اصفهانی نیز همین معانی را تایید می کند.(5) وی همچنین در معنای آیه «وَ اعْلَمُوا اَنَّما اَمْوالُکمْ وَ اَوْلادُکمْ فِتْنَهٌ»(6) می گوید: «دلیل نامیدن اموال و اولاد به فتنه، برای این است که آدمی با آنها آزمایش می شود.»(7)

در این میان، لغت پژوه معاصر، علامه مصطفوی معنای متفاوتی را به عنوان اصل و گوهر معنا بیان می کند. وی می گوید: «فتنه یعنی هر چیزی که باعث به هم ریختگی برنامه ها و آشفتگی در نظم جاری زندگی شود. حال ممکن است نتیجه آن خیر باشد و ممکن است نتیجه آن شر باشد.»(8) لذا در این دنیا برخی انسان ها برای برخی دیگر، فتنه هستند؛ یعنی باعث بَرهم خوردن نظم و برنامه های زندگی فرد مقابل می شوند.
 
الف) دیدگاه مترجمان
در ترجمه این آیه برخی مترجمان واژه فتنه را ترجمه نکرده اند و برخی دیگر به معنای آزمایش ترجمه کرده اند.
برخی مترجمان، ذوق سلیم را در ترجمه آیه به کار نبسته اند:

همانا اموال و فرزندانتان شما برای شما محنت و رنج است… (آدینه وند)

به حقیقت، اموال و فرزندان شما اسباب فتنه و امتحان شما هستند… (الهی قمشه ای)

همانا اموال و اولاد شما مایه ی آزمون [و دردسر] اند… (بیان السعاده)

و البتّه مال و فرزند گرفتاری است و شوردل … (عاملی)

در مقابل، بسیاری از مترجمان همان معنای آزمایش را در ترجمه ذکر کرده اند.

اموال و فرزندانتان فقط وسیله آزمایش شما هستند… (مکارم)

اموال شما و فرزندانتان صرفاً [وسیله ] آزمایشی [برای شما] یند… (فولادوند)

جز این نیست که دارایی ها و فرزندانتان مایه آزمونند… (گرمارودی)

گروه سومی از مترجمان، همان معنای آزمایش را با یک مفهوم دیگری پیوند داده اند:

جز این نیست که اموال و فرزندان شما وسیله آزمایش شما هستند، پس مبادا آنها شما را به خود مشغول کنند… (صفوی)

جز این نیست که اموال و فرزندانتان (به سبب آن که زینت دنیایند و شما را به خود مشغول می دارند) وسیله آزمایش (شما) هستند… (مشکینی)

در حقیقت اموالتان و فرزندانتان مایه آزمایش (و لغزش) اند… (فارسی)

ب) دیدگاه مفسران
مفسران نیز در تبیین آیه متفاوت بوده اند. علامه طباطبایی (ره)، به کِنایی بودن آیه توجه کرده و آن را با دقت تبیین میکند. ایشان می گوید: «فتنه بودن اموال و فرزندان به این معنی است که آنها انسان را به خود مشغول می کنند و از کار مهم تر یعنی آخرت و اطاعت خدا باز می دارند.»(9) مرحوم طبرسی نیز به این معنا اشاره کرده است.(10) سید قطب نیز فتنه را به معنای «مشغول کننده و سرگرم کننده» دانسته است.(11)

ابن عاشور نیز فتنه را به مانند علامه مصطفوی ترجمه می کند. وی می گوید: «فتنه یعنی آشفتگی و پریشانی حالات یک فرد و به هم ریختگی ذهنش به خاطر ترس از به وجود آمدن ناهماهنگی و بی نظمی در اموال و افراد.»(12) او نیز معتقد است فتنه با آزمایش و امتحان تفاوت دارد و اساساً این دو به یک معنا نیستند.(13) در مقابل، آلوسی تلاش داشته همین معنا را برساند؛ اما در ادبیات خود ذوق سلیم را به کار نبرده است. او می گوید: «اموال و اولاد فتنه اند؛ یعنی بلا و مصیبت هستند؛ زیرا آنها انسان را در گناه و مشکلات می اندازند. و همان طور که بزرگان گفته اند خانواده مانند کِرم، آفت طاعات و عبادات است.»(14)
 
ج) دیدگاه حضرت آیت الله خامنه ای
حضرت آیت الله خامنه ای در واژه پژوهی مفردات قرآن، دارای روش خاصی هستند. هر چند بررسی این روش در این یادداشت نمی گنجد؛ اما به طور خلاصه باید گفت ایشان ابتدا به اصل و گوهر معنای واژه توجه می کنند و سپس استعمالات آن را در آیات و روایات متعدد بررسی کرده، سپس بین معنای استعمالی و اصل معنا پیوند برقرار کرده و در نهایت معنای واژه را تبیین می کنند.

با این توضیح، ایشان درباره اصل و گوهر معنای واژه فتنه می فرمایند: «اصل فتنه به معنای امتحان است؛ آزمودن؛ انسان، طلایی را، فلزّی را بکند داخل آتش در کوره، بوته، خالص و ناخالص و سره و ناسره ی آن را از هم جدا کند؛ به این می گویند امتحان و فتنه.»(15) سپس کاربردهای گوناگون واژه فتنه را در آیات و روایات بررسی کرده و می گویند: «در استعمالات گوناگونی که کلمه ی فتنه در کلام مجید پروردگار و در نهج البلاغه و در روایات شده، فتنه را به معنای مشغله ها، مشغول کننده ها، سرگرم کننده ها، چیزهایی که قدرت تفکر درست را از  انسان می گیرد نیز می بینیم… «مفتون» یعنی آن کسی که آن چنان مجذوب چیزی شده که از حال خود و از کار خود غافل است.»(16)

فتنه هایی که در جامعه اتفاق می افتد نیز به همین معنا باز می گردد. چرا که «فتنه ها در جامعه آن چیزهایی هستند که انسانها را مشغول می کنند، قدرت اندیشیدن و دیدن و فهمیدن را از انسان می گیرند… فتنه انگیزان، آن کسانی هستند که در جامعه حوادثی به وجود می آورند که انسانها را از پیمودن راه درست مشغول میکند.»(17) سپس در پیوند معنای استعمالی و اصل معنا می گویند: «این با همان معنای امتحان و آزمایش هم تطبیق می کند، چون هر یک چنین حادثه ای برای انسانها یک آزمایش است.»(18) لذا «فتنه را میتوان با همین معنا هم که ما می کنیم، به معنای آزمایش و آزمون دانست.»(19)

نتیجه اینکه از نظر حضرت آیت الله خامنه ای، «فتنه» به معنای «هر چیز سرگرم کننده» است و ترجمه آیه بر این اساس چنین می شود: «اموال و اولاد شما… مشغول کننده اند، سرگرم کننده اند، دل بسته کننده اند، پایبندزننده اند؛ و البتّه وسیله ی آزمایش هم هستند.»(20)

دقت در ترجمه های فوق نشان می دهد مترجمانی مانند آیت الله مشکینی، استاد صفوی و آقای فارسی تلاش داشته اند این معنا را به مخاطب برسانند. همچنین مفسران بزرگی مانند مرحوم طبرسی، علامه طباطبایی، سید قطب و دیگران، همین معنا را بیان کرده اند. همچنین شاید بتوان بین دیدگاه حضرت آیت الله خامنه ای و علامه مصطفوی و ابن عاشور نیز پیوند برقرار کرد؛ چرا که وقتی انسان به چیزی مشغول و سرگرم می شود، برنامه ها و امور زندگی او دچار اختلال و آشفتگی می شود و به خاطر اینکه هیچ چیزی در جای خود قرار ندارد، دچار پریشان خاطری می شود.
 
پیام های تربیتی
خداوند در قرآن کریم، قارون را به عنوان نمونه کسی که اموالش او را به خود مشغول ساخت و از یاد خدا و آخرت باز داشت، مثال می زند. منطق قرآن این نیست که انسان ثروت و اموال نداشته باشد؛ حتی منطق قرآن این نیست که تمام اموال خودش را به دیگران ببخشد؛ بلکه منطق قرآن این است که «وَ لاٰ تَنْسَ نَصِیبَک مِنَ الدُّنْیٰا؛ بهره ی دنیا را هم فراموش نکن؛ از این مال بخور، بپوش، زندگی کن، راحتی کن، عیش کن، نصیب خودت از دنیا را فراموش نکن؛ یعنی هیچ کس نگفته که همه ی این پولی را که به دست آوردی، در راه خدا بده؛ ابدا.»(21) منطق قرآن این است که ثروت نباید مایه فساد شود.

در آیه دیگری که با آیه مورد بحث مرتبط است، خداوند می فرماید: «قُلْ اِنْ کانَ آباوُکمْ وَ اَبْناوُکمْ وَ اِخْوانُکمْ وَ اَزْواجُکمْ وَ عَشیرَتُکمْ وَ اَمْوالٌ اقْتَرَفْتُمُوها وَ تِجارَهٌ تَخْشَوْنَ کسادَها وَ مَساکنُ تَرْضَوْنَها اَحَبَّ اِلَیکمْ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ جِهادٍ فی سَبیلِهِ فَتَرَبَّصُوا حَتَّی یاْتِی اللَّهُ باَمْرِهِ…»(22)

بگو ای پیغمبر اگر پدران شما و فرزندان شما و برادران شما و همسران شما و فامیل شما و آن اموالی که جمع کردید، آن بازرگانی و کسبی که می ترسید کساد بشود، آن خانه ها و مسکنهایی که از آن خشنود هستید، اگر اینها در نزد شما محبوب تر باشند از خدا و پیغمبر و جهاد در راه خدا، منتظر باشید تا خدا فرمانش را برساند.

در این آیه خداوند می فرماید: «فرزندتان را دوست بدارید، پدر و مادرتان را دوست بدارید، همسرتان را دوست بدارید، اموالتان را دوست بدارید، خانه ی مسکونی تان را دوست بدارید، هیچ کس نمی گوید دوست نداشته باشید، هیچ جای قرآن نیست که اینها را دوست نداشته باشید، امّا مبارزه ی در راه خدا را باید بیشتر از آن دوست داشته باشید… خانه ی من، مال من است، دوستش هم دارم، تعمیرش هم می کنم، به کسی هم نمی دهم، امّا اگر جهاد در راه خدا احتیاج به این خانه دارد، این خانه را باز به قدر جهادم دوست ندارم، جهاد را باید بیشتر دوست داشته باشم.»(23)

بنابراین وقتی آیه قرآن می فرماید «اموال فتنه اند»؛ یعنی اموال نباید انسان را مشغول خود کند و او را از ارزش و هدف والاتر باز بدارد. حضرت آیت الله خامنه ای در تبیین این مسیله می فرمایند: «بعضی ها هستند که خیال می کنند اگر یک چیزی را از راه حلالی… به دست آوردند، این دیگر هیچ مستحِقّی جز خود آنها ندارد؛ این افراط است… بعضی از آن طرف خیال می کنند که اصلاً کسی باید دنبال مال نرود یا اصلاً مالی را نگه ندارد؛ نه، این هم یک جور دیگر افراط است… البتّه نباید مال در چشم انسان قدر و قیمت معنویات را داشته باشد. زهد، یعنی بی رغبتی نسبت به مال دنیا.»(24)

حال این سوال ممکن است پیش آید که اگر فرزندان و اموال، سرگرم کننده و مشغول کننده هستند، آیا می توان آنها را رها کرد و دنبال همسر، فرزند و ثروت نرفت؟ آیه بعدی پاسخ می دهد:«فَاتَّقُوا اَللّٰهَ مَا اِسْتَطَعْتُمْ »(25) حضرت آیت الله خامنه ای در تبیین این آیه می فرمایند: «نمی خواهد کناره بگیرید، نمی خواهد زن نگیرید، بچّه دار نشوید، دنبال مال دنیا نروید؛ بروید، مال دنیا هم داشته باشید، اشکالی ندارد امّا با تقوای خدا؛ از خدا برحذر باشید، از امرونهی الهی برحذر باشید، مواظب باشید از آن حدّی و خطّی که خدا برای شما ترسیم کرده تخطّی نکنید.» (26)
 
نگاه اسلام به تولید ثروت
آنچه در ترجمه آیه و پیام های تربیتی آن تبیین شد، با منظومه فکری رهبر معظم انقلاب اسلامی نیز تناسب و هماهنگی دارد. از منظر حضرت آیت الله خامنه ای، در نگاه کلان به اقتصاد اسلامی، دو رکن اصلی وجود دارد.

«ما وقتی به صورت کلان به زمینه ی اقتصاد اسلامی نگاه می کنیم، دوتا پایه ی اصلی مشاهده می کنیم. هر روش اقتصادی، هر توصیه و نسخه ی اقتصادی که این دو پایه را بتواند تامین کند، معتبر است. هر نسخه ای هرچه هم مستند به منابع علی الظّاهر دینی باشد و نتواند این دو را تامین کند، اسلامی نیست. یکی از آن دو پایه عبارت است از «افزایش ثروت ملی».
کشور اسلامی باید کشور ثروتمندی باشد؛ کشور فقیری نباید باشد؛ باید بتواند با ثروت خود، با قدرت اقتصادی خود، اهداف والای خودش را در سطح بین المللی پیش ببرد. پایه دوم، «توزیع عادلانه و رفع محرومیت در درون جامعه ی اسلامی» است. این دوتا باید تامین بشود. و اولی، شرط دومی است. اگر تولید ثروت نشود؛ اگر ارزش افزوده در کشور بالا نرود، ما نمی توانیم محرومیت را برطرف کنیم؛ نخواهیم توانست فقر را برطرف کنیم. بنابراین هر دوتا لازم است.»(27)

«برای اینکه بتوانیم کشور را از لحاظ ثروت ملی به حد استغناء و بی نیازی برسانیم، باید سرمایه گذاری و فعالیت اقتصادی و تولید ثروت در معرض انتخاب همه ی آحاد فعال کشور قرار بگیرد؛ یعنی همه باید بتوانند در این زمینه فعالیت کنند.»(28)

بر این اساس، مال و تولید ثروت نه تنها فتنه (به معنای ترجمه نادرست آن) نیست؛ بلکه یکی از ارکان اقتصاد اسلامی است. شاید بتوان گفت «کنز کردن ثروت» و «به کار نگرفتن آن برای رشد جامعه» یکی از مصادیق «مشغول شدن و سرگرم شدن به ثروت» و «مفتون شدن» دانست.
 

(1 تفسیر سوره ی تغابن، صفحه: 158

(2 الفِتْنَهُ: الامتحان و الاختبار. (الصحاح، ج 6، ص: 2175) الفِتْنَهُ، بالکسر: الخِبْرَهُ (القاموس المحیط، ج 4، ص: 255)

(3 تقول: فَتَنْتُ الذهبَ، اذا ادخلتَه النار لتنظُرَ ما جَودتُه. (الصحاح، ج 6، ص: 2175)

(4 الفاء و التاء و النون اصلٌ صحیح یدلُّ علی ابتلاءٍ و اختبار. (معجم مقاییس اللغه، ج 4، ص 472)

(5 اصل الْفَتْنِ: ادخال الذّهب النار لتظهر جودته من رداءته، و استعمل فی ادخال الانسان النار. (مفردات الفاظ القرآن، ص623)

(6 سوره انفال، آیه 28

(7 فقد سمّاهم هاهنا فتنه اعتبارا بما ینال الانسان من الاختبار بهم. (مفردات الفاظ القرآن، ص 624)

(8 الفِتْنَهُ فعله منه، و یدلّ علی نوع ممّا یوجب الاختلال فی جریان الامور و الاضطراب، و قد یکون جریان امور حیاه شخص او اشخاص فتنه لبعض آخر و موجبا للاختلال و الاضطراب فی نظم اموره خیرا او شرّا. (التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج 9، ص: 25)

(9 الفتنه ما یبتلی و یمتحن به، و کون الاموال و البنین فتنه انما هو لکونهما زینه الحیاه تنجذب الیهما النفس انجذابا فتفتتن و تلهو بهما عما یهمها من امر آخرته و طاعه ربه. (المیزان فی تفسیر القرآن، ج 19، ص: 308)

(10 مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 10، ص: 452

(11 فی ظلال القرآن، ج 6، ص: 3590

(12 الفتنه لفظ یجمع معنی مرج و اضطراب احوال احد و تشتت باله بالخوف و الخطر علی الانفس و الاموال علی غیر عدل و لا نظام. (التحریر و التنویر، ج 1، ص: 625) و الفتنه القاء الخوف و اختلال نظام العیش . (التحریر و التنویر، ج 2، ص: 199)

(13 معنی الاختبار غیر منظور الیه فی لفظ الفتنه و انما المنظور الیه ما فی الاذابه من الاضطراب و المرج. (التحریر و التنویر، ج 1، ص: 625)

(14 بلاء و محنه؛ لانهم یترتب علیهم الوقوع فی الاثم و الشداید الدنیویه و غیر ذلک، و فی الحدیث «یوتی برجل یوم القیامه فیقال: اکل عیاله حسناته»، و عن بعض السلف العیال سوس الطاعات. (روح المعانی، ج 14، ص: 322و323)

(15 تفسیر سوره ی تغابن، صفحه: 158

(16 تفسیر سوره ی تغابن، صفحه: 158

(17 تفسیر سوره ی تغابن، صفحه: 159

(18 تفسیر سوره ی تغابن، صفحه: 159

(19 تفسیر سوره ی تغابن، صفحه: 160

(20 تفسیر سوره ی تغابن، صفحه: 161

(21 تفسیر سوره ی تغابن، صفحه: 162

(22 سوره توبه، آیه 24

(23 تفسیر سوره ی تغابن، صفحه: 164

(24 تفسیر سوره ی تغابن، صفحه: 164

(25 سوره تغابن، آیه 16

(26 تفسیر سوره ی تغابن، صفحه: 170

(27 بیانات رهبر معظم انقلاب اسلامی در دیدار مسیولان اقتصادی و دست اندرکاران اجرای اصل 44 قانون اساسی، 1385/11/30

(28 بیانات رهبر معظم انقلاب اسلامی در دیدار مسیولان اقتصادی و دست اندرکاران اجرای اصل 44 قانون اساسی، 1385/11/30

پایان خبر تیتروز