وقتی تئاتر شبیه زندگی می شود

نگاهی به نمایش «کمی شبیه تئاتر»؛

خبرگزاری تیتروز ـ ابولفضل حری (استاد دانشگاه  پژوهشگر و منتقد ادبی):«کمی شبیه تئاتر» به نویسندگی کارگردانی و تهیه کنندگی میثم زندی مدتی است که اجرایش را در سالن قشقایی تئاتر شهر آغاز کرده و چند اجرای پایانی را می گذراند.

این نمایش در نگاه اول ساده به نظر می رسید اما هر لحظه اش چنان عمیق و درگیرکننده بود که نه فقط مرز میان تماشاگر و بازیگر بلکه میان واقعیت و خیال را هم در هم می شکست. در بدو ورود فردی که گویی از چراغ جادو بیرون آمده باشد به ناگاه روبروی ما سبز شد و ما را به تمامی غافلگیر کرد به سبب پرسشی که پرسید: «نظرتان دربارۀ آینه چیست؟» این پرسش مرا بی درنگ به یاد شعر سیلویا پلاث شاعرۀ امریکایی و همسر تد هیوز انداخت؛ شعری که سال ها پیش خوانده و در کلاس هم تدریس کرده بودم و هنوز صدای صادقانۀ آینۀ آن در ذهنم طنین داشت.

بانو نیز گفت: آینه آخرین تصویر را از ما نشان می دهد پیش از آنکه از خانه خارج شویم. هیچ نمی دانستیم همین پاسخ های ما بعداً خود جزیی از نمایش خواهد بود و ما با همین پرسش در آستانه ورود به دنیای نمایش قرار گرفتیم. در شعر پلاث آینه شخصیتی زنده و صادق دارد. او خود را «چشم کوچک الهی» می نامد؛ آینه ای که تنها حقیقت را بازتاب می دهد بی هیچ تعصب یا ملاحظه (عذرخواه هستم که اصل شعر را ذکر می کنم چه هم زبان شعر ساده و مفهوم است و چه اینکه شعر در فرایند ترجمه به قول رابرت فراست «از دست می رود»)

I am silver and exact. I have no preconceptions
Whatever I see I swallow immediately
Just as it is, unmisted by love or dislike
I am not cruel, only truthful —
The eye of a little god, four-cornered

هر روز زنی را می بیند که به او نگاه می کند و در پی یافتن ردپای جوانی از دست رفته است. اما زن به جای پذیرش حقیقتی که آینه به او نشان می دهد به ماه و شمع پناه می برد؛ بازتاب هایی فریبنده که واقعیت را کم رنگ و زیباتر جلوه می دهند:

Then she turns to those liars, the candles or the moon
I see her back, and reflect it faithfully
She rewards me with tears and an agitation of hands
I am important to her. She comes and goes
Each morning it is her face that replaces the darkness
In me she has drowned a young girl, and in me an old woman
Rises toward her day after day, like a terrible fish.

شعر پلاث همیشه برایم نوعی آینۀ ذهنی بود؛ بازتابی از خودآگاهی. اما امروز نمایش چیزی شبیه تئاتر این مفهوم را به شیوه ای عینی تر و ملموس تر به من نشان داد یا بهتر «بازنمایی کرد» (برای آنکه نوشته طولانی نشود از روی اجبار تحلیل شعر پلاث را حذف کرده ام).

آینه ها در این نمایش بیش از یک ابزار صحنه ای بودند: شخصیت هایی خاموش و فعال که در تعامل مستقیم با بازیگران و حتی تماشاگران بودند. فضای نمایش با چند آینۀ بزرگ تزئین شده بود که نه فقط تصویر بازیگران بلکه تصویر ما تماشاگران را نیز بازتاب می دادند. آنچه در آینه می دیدیم خودِ ما بودیم که با نگاه کردن به تصویرمان بخشی از داستان نمایش را روایت می کردیم. احساس کردم آینه ها از ما می پرسند: «آیا خودت را همان طور که هستی می پذیری؟ یا به بازتاب های دروغین پناه می بری؟»

همان گونه که در شعر پلاث آینه نمادی از صداقت بود در این نمایش هم آینه ها و به طریق اولی خود نمایش به نوعی حقایقی را دربارۀ زندگی ما آشکار می کردند؛ حقایقی که گاه از بس ساده اند به سهولت از کنارشان می گذیریم اما واقعیت دارند. طرفه اینکه این بار حقیقت فقط به جوانی یا پیری محدود نبود؛ بلکه به نقش ها و نقاب هایی اشاره داشت که در زندگی روزمره به چهره می زنیم. آیا ما در برابر دیگران خودِ واقعی مان هستیم؟ نمایش مرزی میان صحنه و واقعیت باقی نگذاشته بود. ما تماشاگران خود بخشی از نمایش شده بودیم؛ بازیگرانی خاموش که گاهی از دیدن خودمان در آینه های صحنه متعجب می شدیم.

کمی شبیه تئاتر کمی شبیه تئاتر نیست بسیار شبیه زندگی است؛ چنان که آینه ای که ما را بازتاب می دهد ما را در عمق صحنه و در آن سوی صحنه می نشاند و بازیگران را برای ما بازتاب می دهند و ما را برای بازیگران نمایش می دهند و در صحنه خودمان را می بینیم که در برابر آینه ایستاده ایم و صحنه که خود اینه ای است در برابر آینه تصویری از آینه های توبرتو ایجاد می کند چیزی شبیه نقاشی معروف هنری ماتیس از اتاقی که نسخه ای مینیاتوری از همین نقاشی ها از یکی از دیوار های آن آویزان است.

 در این نمایش نیز آینه های روی دیوار هم ما را بازتاب می دهند که حکم تماشاگران را داریم هم صحنه را بازتاب می دهند که دو بازیگر روی آن در حال اجرای نقش هستند لیکن به سبب تداخل خیال و واقعیت یا بهتر صحنه و زندگی تصویر ما در آینۀ روی صحنه بازتاب می یابد که در عمق صحنه است؛ گویی ما نیز در ان سوی صحنه نشسته ایم و داریم از آن زاویه نمایش را می بینیم اما واقعیت این است که ما خودمان و بازیگران را می بینیم و بازیگران نیز با دعوت از ما برای بازی و همیاری با آنها در واقع صحنه را به نمایش زندگی واقعی بدل می کنند لیکن همچنان آگاهیم که همه این تصویرها بخشی از نمایشی است به اسم چیزی شبیه تئاتر.

از این رو از منظر اصطلاحات روایت اگر بخواهم بگویم نمایش کمی شبیه تئاتر صحنۀ نمایش را به بخشی از جریان اصلی روایت زندگی تماشاگران بدل می کند؛ تماشاگرانی که خود به سبب بازتاب در آینۀ روبروی خودشان روی دیوار نمایش خود بخشی از بازیگران نمایش می شوند. در واقع نمایش کمی شبیه تئاتر نمایشی توبرتو از صحنه و زندگی و از بازتاب صحنه و زندگی در آینه است و آینه خود بازتاب تصویری واقعی از صحنۀ نمایش و زندگی واقعی است که ما تماشاگران این نمایش بخشی از آن هستیم.

نمایش کمی شبیه تئاتر بسی فراتر از یک تجربۀ سادۀ تئاتری بود؛ سفری به درون خودمان به درون حقیقت ها و خیال هایمان. این نمایش به من نشان داد تئاتر می تواند بسی فراتر از سرگرمی باشد؛ ابزاری برای شناخت خود برای مواجهه با واقعیت و برای پذیرش یا تغییر آنچه هستیم.

حال که نمایش را دیده ام و باز هم دوست دارم ببینم چون حرف های ناگفته بسیار دارد به ویژه اینکه در اپیزود هایی از نمایش از اسطورۀ ضحاک ماردوش نیز گفته می شود و به چه زیبایی آن اسطوره به صحنۀ امروزین زندگی می آیند و به چه زیبایی هر دو بازیگر هنرمندانه این صحنه را باز همچنان در برابر آینه که خود ما باشیم به اجرا در می آورند. یا اینکه چگونه در نمایش از افسانۀ هزار و یکشب افسانه زدایی می شود و چگونه باز این افسانه به درون زندگی امروز ما می آید و رنج شهرزاد و دینازاد به زنج دختران امروز سرزمین ما گره می خورد و باز به چه زیبایی دو بازیگر این صحنه را به اجرا درمی آورند. یا دیگر اپیزود های این نمایش که گوشه هایی از زندگی هر روزۀ ماست. (اجازه بدهید اعتراف کنم اشاره به دقایق و نکته های نمایش نیاز به دیدن های دو یا چندباره نمایش دارد. امید که توفیق دست بدهد یکی دوبار دیگر نیز ببینم).

حال اگر به دنبال تجربه ای متفاوت هستید اگر می خواهید از مرز های تئاتر سنتی فراتر بروید و در آینه ای جادویی بازتاب خود را ببینید کمی شبیه تئاتر را از دست ندهید. این نمایش نه فقط شما را به فکر فرو می برد بلکه شما را به بخشی از خودِ نمایش بدل می کند. بیایید و خودتان را در آینه های این نمایش ببینید؛ شاید حقیقتی تازه دربارۀ خودتان کشف کنید. من و بانو تصمیم گرفته ایم از فردا به آینه طوری دیگر نگاه کنیم. شما چطور؟

اگر تمایل دارید به بخشی از این نمایش بی مرز بدل شوید و حتی خود نیز در آن بازی کنید نمایش را ببینید. حتم دارم پس از دیدن نمایش نه شما از آینه دست برمی دارید و نه آینه از شما و و نه هر دو از هنر نمایش که هنری والاجا بوده و هست و خواهد بود.