چرا «جنوب شهر» از پرده سینماها پایین کشیده شد؟

به گزارش خبرگزاری تیتروز به نقل از مرکز اسناد انقلاب اسلامی فیلم «جنوب شهر» ساخته محمدابراهیم فرخ غفاری در سال ۱۳۳۷ ساخته و به­ اتهام سیاه ­نمایی توقیف شد. سپس در سال ۱۳۴۳ با تغییر نام به «رقابت در شهر» بدون ذکر نام سازنده و با سانسورهایی بسیار به پرده رفت. این فیلم بنابر محیطی که در آن ساخته شده بود و موضوعی که دنبال می­ کرد به نمایش زوایایی از زیست فرودستانه و رنج­­ های ناشی از آن در محله ­های پایین شهر تهران پرداخت و همین علت اصلی توقیف آن شد.

درباره فیلم جنوب شهر

محمدابراهیم فرخ غفاری کارگردان و پایه گذار کانون فیلم و فیلم خانه ملی ایران و از پیشگامان سینمای مدرن ایران بود. او فعالیت سینمایی خود را به صورت حرفه ای از سال ۱۳۳۷ ساخت فیلم «جنوب شهر» به نویسندگی جلال مقدم آغاز کرد که حتی قبل از آغاز موج نوی سینمای ایران با «قیصر» و «گاو» از مهم ترین فرازها و وقایع سینمای متفاوت ایران در آن دوران بود. «جنوب شهر» نخستین فیلم رئالیستی تاریخ سینمای ایران بود که توسط فرخ غفاری ساخته شد. «جنوب شهر» زمان زیادی بر پرده دوام نیاورد و با دستور وزیر کشور به جرم سیاه نمایی توقیف شد.

«جنوب شهر» داستان زن جوانی را روایت می کند که پس از مرگ همسرش برای گذران زندگی در یک کافه پایین شهر مشغول به کار می شود. او در آن جا مورد توجه دو جاهل قرار می گیرد که از دیرباز با یکدیگر رقابت دارند. وجود زن رقابت آن دو را به مبارزه ای سخت می کشد و سرانجام آن که انسان تر و آرام تر است با زن ازدواج می کند و زندگی تازه ای به او می بخشد.

نخستین ساخته فرخ غفاری به دلیل نمایش پلشتی های جنوب شهر از جمله کافه های بی دروپیکر آن و دلایل دیگری همچون سیاه ­نمایی از پرده سینما حذف شد. سرانجام این فیلم در سینماهای مترو پول اسکار زهره و فردوسی به نمایش درآمد. ولی در روز سوم نمایش به دلیل موارد ذکر شده توقیف شد. در نهایت بعد از انجام مذاکراتی که توسط کارگردان با مسئولین وقت صورت گرفت در سال ۱۳۴۳ با حذف برخی از صحنه های فیلم به نام «رقابت در شهر» و بدون ذکر نام کارگردان به نمایش در آمد که موفقیتی در پی ندارد. به گفته فرخ غفاری این فیلم اولین فیلمی است که در میان مردم و در فضاهای واقعی فیلم برداری شده است.

غفاری اطمینان خاطر داشت؛ و بعضی اهالی سینما نیز به تأسی از او اذعان داشتند که اگر «جنوب شهر» در نمایش عمومی با اقبال مواجه شود زمینه­ ای فراهم می ­آورد که دیگران نیز از راه رفته شان ـ ساختن همان ملودرام ­های کم ­بها و اغلب منحط ـ «کمی» فاصله بگیرند و سینمای ایران جای واقعی خودش را پیدا کند. درواقع ترس اصلی آن چه آن­ ها آشکار و پنهان به زبان می ­آوردند عدم استقبال مردم و سانسور فیلم بود؛ اما «جنوب شهر» سانسور نشد توقیف شد و با توقیف آن همه چیز برای غفاری و همکارانش بر باد رفت. غفاری در آن روزها سخت درگیر و مستأصل بود؛ یک پایش در «ساواک» و پای دیگرش در وزارت کشور و شهربانی بود تا از «جنوب شهر» رفع توقیف کند. غفاری و فیلمش در مظان اتهام ­های ناروا و واهی قرار گرفته بودند.

زیست فرودستانه در تهران دهه­ های ۱۳۴۰ و ۱۳۵۰

در دهه های ۱۳۴۰ و ۱۳۵۰ تهران به عنوان پایتخت در حال رشد سریع و تحولات اجتماعی – اقتصادی گسترده ای بود که آثار آن به وضوح در تقسیم بندی جغرافیایی و طبقاتی شهر نمایان می شد. در این دوره تفاوت های میان شمال و جنوب تهران بیش از پیش آشکار شد. شمال تهران به عنوان محل سکونت طبقات مرفه و سرمایه داران از امکانات مدرن زیرساخت های مناسب و معماری لوکس برخوردار بود در حالی که جنوب شهر نماد محرومیت فقر و توسعه نامتوازن به شمار می رفت.

جنوب تهران محل تجمع کارگران مهاجران روستایی و اقشار کم درآمد بود. این گروه ها که برای یافتن کار و زندگی بهتر به تهران آمده بودند اغلب در شرایط نامطلوب و در محله هایی بدون امکانات کافی زندگی می کردند. درآمد پایین و نبود حمایت های اجتماعی امکان بهبود شرایط زندگی را برای بسیاری از ساکنان جنوب تهران محدود کرده بود. رشد سریع جمعیت در این دوره به ویژه به دلیل مهاجرت روستاییان به تهران باعث شکل گیری محله های پرجمعیت و زاغه های حاشیه ای در جنوب شهر شد. این مناطق به ندرت از امکانات شهری مانند آب آشامیدنی بهداشت یا سیستم فاضلاب مناسب برخوردار بودند. برخلاف شمال تهران که از خیابان های آسفالت سیستم های حمل ونقل مناسب و زیرساخت های مدرن بهره مند بود جنوب شهر از امکانات پایه ای مانند مدارس بیمارستان ها و مراکز فرهنگی محروم بود. نبود توجه کافی از سوی دولت این نابرابری ها را تشدید می کرد.

فقر و حاشیه نشینی بستر مناسبی برای افزایش جرایم کوچک و بزرگ از جمله سرقت و خشونت های خیابانی فراهم کرده بود. همچنین مسائلی مانند اعتیاد و بیکاری از مشکلات رایج محلات جنوب شهر به شمار می رفت.
سیاست های توسعه ای دولت پهلوی هرچند با هدف مدرن سازی کشور صورت می گرفت به طور عمده به سود طبقات مرفه و مناطق شمالی بود. این امر موجب شد که جنوب شهر همچنان از توسعه شهری جا بماند و شکاف طبقاتی عمیق تر شود.

نقد نوستالژی سازی از دوران پهلوی

در سال های اخیر تصاویری از محله های مرفه نشین دهه های ۱۳۴۰ و ۱۳۵۰ منتشر شده که ظاهری شیک و پیشرفته از تهران آن دوران به نمایش می گذارد. این تصاویر به ویژه در شبکه های اجتماعی گاه برای نوستالژی سازی از دوران پهلوی و برجسته سازی پیشرفت های آن دوره استفاده می شود. بااین حال این روایت ها تنها بخشی کوچک از واقعیت جامعه آن زمان را نشان می دهد و مسائل جنوب شهر فقر گسترده و تبعیض طبقاتی را نادیده می گیرد. فیلم هایی مانند جنوب شهر ساخته فرخ غفاری با نگاهی رئالیستی به زندگی اقشار کم درآمد و مسائل اجتماعی جنوب تهران توانستند تصویری نزدیک تر به واقعیت ارائه دهند. این آثار نشان می دهند که مدرن سازی صرف بدون توجه به عدالت اجتماعی می تواند به گسترش نابرابری ها و آسیب های اجتماعی منجر شود. پرداختن به تاریخ جنوب شهر فراتر از نوستالژی سازی از زیبایی های محدود شمال تهران راهی برای فهم بهتر ساختار اجتماعی آن دوره و نقد تبعیض ها و ناکارآمدی های دولت پهلوی است. این امر برای درک توسعه نامتوازن و پیامدهای اجتماعی آن در دوران معاصر نیز اهمیت دارد.

منبع: گزارش سانسور یک فیلم: جنوب شهرِ فرخ غفاری عباس بهارلو نشر قطره ۱۴۰۲.

۲۵۹