گزارشی از آخرین دفاع هویدا، تیرباران و دفن بی سروصدای او در بهشت زهرا

فهیمه نظری: ساعت دو و نیم بعدازظهر شنبه 18 فروردین 58، دومین و آخرین جلسه ی دادگاه امیرعباس هویدا نخست وزیر رژیم پهلوی در بین سال های در فاصله ی سال های 43 تا 56، در شعبه ی دوم دادگاه انقلاب در زندان قصر آغاز می شود. این جلسه حدود 4 ساعت به طول می انجامد و در نهایت در فرصت تنفس اعلام شده برای این که قضات وارد شور شوند و رای نهایی را صادر کنند، هویدا در حالی که توسط ماموران از راهرو به سمت حیاط برده می شود با سه گلوله از پای درمی آید و فردای آن روز در روزنامه ها اعلام می شود که در پی حکم دادگاه که وی را مفسد فی الارض شناخته، پس از اتمام دادگاه و ابلاغ رای تیرباران شده است.

آخرین جملات هویدا در دادگاه

در مورد نحوه ی اعدام هویدا حرف و حدیث فراوان است اما پیش از پرداختن به آن، ببینیم آخرین او در آخرین دفاعش چه گفته است. بنا به روایت روزنامه ی اطلاعات که تنها روزنامه ای که در آن روزها شرح کامل دادگاه هویدا را طی روزهای 19 و 20 فروردین 58 از روی نوار ضبط شده ی مدافعات او منتشر کرده، هویدا در آخرین دفاعش می گوید:

– بنده تسلیم دادگاه هستم و همیشه توکلت علی الله شعارم بود و الان هم این جا عرض می کنم که استدعای بنده از دادگاه این است که تمام این مسایل را سبک و سنگین کند و من نه دستم به مال و نه به خون آلوده است. اگر در زمان من بعضی از این جوان ها از طرف مقاماتی شکنجه دیدند، زجر کشیدند، من عرض کنم که اطلاعی نداشتم، ولی چون در زمانی بودم که چنین کاری انجام گرفت، به جز این که از آن ها عفو بخواهم کاری دیگر از من ساخته نیست. خود من دستی در کار نداشتم، به پرونده های انتظامی، چه ساواک و چه پلیس، رسیدگی کنید چه بسا که خود من هم پرونده هایی داشته باشم و ببینید که زندگی بنده چطور بود من در یک فامیل ثروتمند بزرگ نشدم، مادرم بعد از فوت پدرم کار کرد و مرا و برادرم را بزرگ کرد، علاقه ای به سیاست نداشتم، در آن جریان افتادم، اگر کار بدی کرده باشم، از خداوند متعال عفو می خواهم، ولی خیال نمی کنم که کارهایی که انجام دادم بد بوده، فکر می کنم من و هم کارانم زحمت کشیدیم، اگر عده ای نفهمیده و نادرست بودند، ولی همه نبودند. هم کاران من اغلب شان یا دوستان شما یا برادران و بچه های شما و یا خویشاوندهای شما بودند، من سعی کردم با تمام خلوص نیت عرایضم را بگویم. و چون فرمودید به جزییات نرو، من هم نمی روم ولی آن چه که در وضع مالی و اقتصادی و مسایلی که در جزییات بود، دلایلی هم دارم که می تواند ثابت کند که سیاست ها همه غلط نبوده و بعضی از آن ها احتیاج به زمان داشته تا به نتیجه برسد، امروز باید بگویم یک سوم مردم ایران به مدرسه می روند، حال بعضی از مدارس خوب است و بعضی خوب نیست، ولی توجه داده شد، امیدوارم فضایی جدید درست شود، ایمانی بین افراد وجود دارد، بماند، زیرا اگر این ایمان توسعه یابد این مملکت از حد خواهد گذشت و به نتیجه خواهد رسید. و از خداوند متعال باز هم عرض می کنم در این روز از دادگاه استدعایم این است که با تمام آزادی خود، خوبی ها و بدی ها را و هر تصمیمی که بگیرند، حتما به من ابلاغ می کنند.

سه روایت از تیرباران

پس از آخرین دفاع هویدا، رییس اعلام می کند که دادگاه از آن لحظه وارد شور می شود. یکی از قضات از تماشاگران که حدود 50 نفرند می خواهد که سر جای شان بنشینند تا هویدا از جلسه خارج شود. هویدا وسایلش را از روی میز جمع می کند، کتش را که به علت گرمای داخل سالن از تن درآورده بود، به کمک یکی از پاسداران می پوشد و همراه دو محافظ از سالن خارج شد. بعد از او تماشاگران نیز برای تجدید قوا سالن را ترک می کنند و قضات دادگاه در اتاق شور به مشاوره می نشینند. ابهام از همین لحظه آغاز می شود؛ یعنی خروج او از سالن دادگاه و زمانی که محافظان او را به سمت حیاط می برند، ظاهرا در همین راه رو است که هویدا با شلیک سه گلوله از پای درمی آید؛ یعنی پیش از آن که حکم دادگاه اعلام شود. چندین روایت درباره ی این لحظه وجود دارد که در ادامه به برخی از آن ها می پردازیم:

دکتر ابراهیم یزدی وزیر خارجه و معاون نخست وزیر در دولت مهندس بازرگان در جلد چهارم خاطرات خود، در روایت دادگاه هویدا معتقد است که ضارب هویدا هادی غفاری بوده است. او می نویسد:

«به ما خبر دادند که درست هنگامی که او [هویدا] سخنان خود را پیرامون 13 سال نخست وزیری شاه آغاز کرده بود، دادگاه برای تنفس تعطیل شد، در بیرون از دادگاه و در راهروی زندان قصر آقای هادی غفاری او را با شلیک گلوله ی اسلحه ی کمری اش کشت. به این ترتیب به او حتی فرصت سخن گفتن نیز داده نشد. بعد از قتلش او را در اتاق دادگاه روی صندلی نشاندند و فیلم برداشتند؛ یعنی محاکمه و سپس حکم را خواندند و نمایش اعدام را به اجرا گذاشتند.» (ص 154)

این در حالی است که هادی غفاری این روایت را که او ضارب هویدا بوده قویا رد می کند. او در گفت وگویی که در برنامه ی دست خط شبکه ی 5 در سال 88 در این باره انجام داده است می گوید: «من صد بار گفته ام این دروغی بود که به من نسبت داده اند…»

اما روایت فرشته انشا از بستگان نزدیک هویدا نیز که در طول دوران بازداشت و دادگاه هویدا پیگیر کارهای او بوده نیز در این باره قابل تامل است. او که برای تحویل گرفتن جسد هویدا به پزشکی قانونی مراجعه می کند، در گفت وگو با با حبیب لاجوردی در پروژه ی تاریخ شفاهی هاروارد گفته است: «در اتاق رییس آن جا جلسه ای بود و بالاخره ما را بردند به سردخانه، قبل از این که ما را به سردخانه ببرند از توی تالاری رد کردند و آن جا اجساد زیادی روی میزهای تشریح گذاشته بودند. من جمله آزمون را من شناختم […] ولی ما را بردند به یک تالار دیگری و جسد آقای هویدا را برای شناختن به ما نشان دادند. خیلی لاغر شده بود و جای گلوله دو تا در گردن و یک دانه در شقیقه طرف دست چپ… روی بدن اصلا جای شلیک گلوله نبود… دکتر گرمان که حالا چون فوت شده می توانم اسمش را ببرم، آن روز به دوستی که همراه ما بود گفته بود که این یک اعدام بوده. یک اعدام بوده چون از فاصله تیرخوردگی می شود گفت که فاصله لااقل نمی دانم، ده متر بوده و در حالی که اگر در سلول این کار را کرده بودند فاصله بیش تر از سه متر نمی توانسته باشد. بعدها خلخالی در خاطراتش به نیپال گفته بود، که خودش این کار را کرده. یعنی این که خودش تیر را زده به گردن و بعد گفته سرتان را بلند کنید من خلاصم را بزنم. این را شایعات است. ما بیش تر از این نمی دانیم…»

دفنِ بی سروصدا

در مورد محل دفن هویدا نیز تا مدت ها شایعات زیادی مطرح و سرانجام در همین سال های اخیر مشخص شده است که او را در قطعه ی 82 بهشت زهرا با سنگ قبری با عنوان «عباس وحداد» به خاک سپرده اند. اما این خاک سپاری به گفته ی فرشته انشا دو سه ماه بعد از تیرباران او انجام می شود یعنی زمانی که دیگر تب و تاب ماجرا می خوابد. صبح فردای اعدام هویدا (یک شنبه 19 فروردین 1358) آن طور که خبرنگار روزنامه ی اطلاعات در همان روز گزارش می دهد، شمار زیادی از مردم برای جلوگیری از دفن هویدا در بهشت زهرا، در آن جا جمع می شوند، آن ها: «فریاد می کشیدند که از دفن جسد هویدا در بهشت زهرا جلوگیری خواهند کرد.»

فرشته انشا می گوید: «برای دفن ایشان به مشکل برخوردیم برای این که محل مقبره خانوادگی ایشان تبدیل شده بود به مستراح. و طبیعتا حق دفن رسما به آن صورت نبود. و چون در روزهای قبل، حین مراسم تدفین شهدای دیگر کریزهای مختلفی پیش آمده بود مثل این که جسد را بیرون آورده بودند و فوق العاده نگرانی این بود که یک همچین فاجعه ای پیش بیاید، خود آن افراد آنجا پیشنهاد کردند که برای یک مدتی ما کاری نکنیم و شایعه کردند که جسد هویدا را خانواده به فرانسه بردند و در پرلاشز دفن کردند. ما هم به این شایعه دامن زدیم تا این که سکوت برقرار شد و تابستان بعد یعنی دو سه ماه بعد در بهشت زهرا امیرعباس هویدا طبق مراسم خانوادگی مدفون شد.»

25957