گنبد سلطانیه، زنجان، سال ۲۰۰۵

گنبد سلطانیه، یکی از بزرگترین و باشکوه ترین بناهای آجری جهان، در سال ۲۰۰۵ میلادی به فهرست میراث جهانی یونسکو اضافه شد. این شاهکار معماری ایلخانی، نه تنها به دلیل ابعاد عظیم و تکنیک های ساخت پیشرفته اش، بلکه به خاطر نقشی که در تاریخ و هنر ایران بازی کرده، جایگاه ویژه ای دارد و هر گردشگری را به زنجان می کشاند.

فرض کنید چشم تان به یک بنای عظیم و فیروزه ای رنگ بیفتد که در دل دشتی پهناور، مثل نگینی درخشان می درخشد. این تصویری است که گنبد سلطانیه در ذهن هر بیننده ای حک می کند. این گنبد، آرامگاه سلطان محمد خدابنده، مشهور به اولجایتو، هشتمین سلطان ایلخانی است و یکی از برجسته ترین آثار معماری ایرانی اسلامی به شمار می رود. بنایی که با شکوه و عظمتش، قرن هاست داستان های ناگفته زیادی را در دل خود حفظ کرده و حالا، ما می خواهیم پرده از این رازها برداریم و با هم سفری به دنیای پر رمز و راز آن داشته باشیم. این گنبد در سال ۲۰۰۵ میلادی به عنوان هفتمین اثر ماندگار ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید و نامش را در کنار بزرگترین آثار تاریخی دنیا جاودانه کرد.

گنبد سلطانیه: شناسنامه یک شاهکار

گنبد سلطانیه فقط یک بنای آجری نیست؛ شناسنامه ای از معماری، تاریخ و هنر ایلخانی است که در قلب شهر سلطانیه، از توابع استان زنجان، خودنمایی می کند. این گنبد باشکوه در واقع آرامگاه سلطان محمد خدابنده (اولجایتو)، هشتمین فرمانروای ایلخانی است که بین سال های ۱۳۰۲ تا ۱۳۱۲ میلادی، یعنی حدود ۷۰۳ تا ۷۱۳ هجری قمری، دستور ساختش را صادر کرد.

اهمیت گنبد سلطانیه از جنبه های مختلفی قابل بررسی است. این بنا نه تنها اوج معماری دوره ایلخانی را به نمایش می گذارد، بلکه یک نقطه عطف اساسی در سبک معماری ایرانی اسلامی، به خصوص سبک آذری به شمار می رود. ساختار، تزئینات و تکنیک های به کار رفته در آن، بعدها الهام بخش بسیاری از بناهای مذهبی و دولتی در ایران و حتی خارج از مرزها شد.

ارقام و ابعاد حیرت انگیز گنبد سلطانیه

وقتی نزدیک گنبد سلطانیه می شوید، عظمت و ابهتش شما را درگیر می کند. کافی است چند قدم عقب بروید تا تمام قد و قامت این سازه را ببینید. با ارتفاعی حدود ۴۸.۵ متر و قطر دهانه داخلی ۲۵.۵ متر، این گنبد واقعا یک غول معماری است. شاید باورش سخت باشد، اما گنبد سلطانیه بعد از گنبد ایاصوفیه در ترکیه و کلیسای سانتا ماریا دل فیوره در ایتالیا، سومین گنبد بزرگ آجری دنیا محسوب می شود و در ایران، بزرگترین گنبد آجری است.

اما ویژگی ای که گنبد سلطانیه را واقعا خاص می کند، گنبد دو پوسته بودن آن است. این بنا قدیمی ترین گنبد دو پوسته موجود در ایران به شمار می رود که با این تکنیک خاص ساخته شده است. این نوآوری، یعنی ساخت دو پوسته مجزا برای گنبد (یک پوسته داخلی و یک پوسته خارجی)، نه تنها به پایداری بیشتر بنا کمک می کرده، بلکه فضایی برای عایق بندی و کنترل دمای داخل بنا هم ایجاد می کرده است. همین ایده خلاقانه، الهام بخش ساخت بسیاری از گنبدهای باشکوه بعدی در معماری ایرانی شد و تأثیر عمیقی بر روند طراحی بناهای بزرگ گذاشت.

چرا گنبد سلطانیه در سال ۲۰۰۵ جهانی شد؟

ثبت یک اثر تاریخی در فهرست میراث جهانی یونسکو، یک اتفاق معمولی نیست؛ این یعنی آن اثر دارای ارزش های برجسته جهانی (Outstanding Universal Value) است که برای تمام بشریت مهم و قابل حفاظت است. گنبد سلطانیه هم سال ۲۰۰۵ با همین عنوان در فهرست یونسکو قرار گرفت و به جمع آثار مهم دنیا پیوست. اما چرا؟

معیارهای ثبت در یونسکو و انطباق گنبد سلطانیه

یونسکو برای ثبت آثار در فهرست میراث جهانی، معیارهای خاصی دارد که هر اثر باید حداقل یکی از آن ها را برآورده کند. گنبد سلطانیه، این بنای باشکوه، با چندین معیار یونسکو همخوانی داشت و به همین دلیل توانست در سال ۲۰۰۵، مهر جهانی شدن را بر پیشانی خود ببیند:

• شاهکار خلاقانه انسانی: این گنبد نمایانگر یک دستاورد هنری و معماری بی نظیر در دوره ایلخانی است. استفاده از آجر، کاشی کاری، گچ بری و تکنیک های پیشرفته مهندسی در ساخت این گنبد، آن را به یک نمونه عالی از نبوغ انسانی تبدیل کرده است.
• تبادل مهم ارزش های انسانی: گنبد سلطانیه در طول تاریخ، تأثیرات زیادی بر توسعه معماری و شهرسازی در مناطق مختلف گذاشته است. نوآوری های به کار رفته در آن، از جمله گنبد دوپوسته، در دوره های بعدی معماری ایران و حتی سایر تمدن ها (مثل کلیسای سانتا ماریا دل فیوره که ۱۰۰ سال بعد از آن ساخته شد) مورد تقلید و الهام گیری قرار گرفت.
• شهادت بی نظیر یا حداقل استثنایی بر یک سنت فرهنگی یا یک تمدن زنده یا ناپدید شده: این گنبد شاهدی زنده بر شکوه تمدن ایلخانی و تحولات فرهنگی و مذهبی آن دوره است. به خصوص، تغییر مذهب اولجایتو به تشیع و تأثیر آن بر معماری و تزئینات بنا، یک بخش مهم از این شهادت تاریخی است.

ارزش های برجسته جهانی گنبد سلطانیه

گنبد سلطانیه واقعاً یک نمونه بی نظیر از دستاوردهای معماری دوره ایلخانی است. این گنبد، اوج خلاقیت و نوآوری در ساخت گنبدهای دو پوسته را به نمایش می گذارد و به نوعی، پیشروتر از نمونه های مشابه خودش در زمانه خود بوده است. تکنیک هایی که در ساختار و تزئینات آن به کار رفته، باعث شده تا بسیاری از معماران و سازندگان بعدی در سایر مناطق و دوران ها از آن الهام بگیرند.

اما یکی دیگر از جنبه های جالب این بنا، ارتباطش با تحولات فرهنگی و مذهبی است. تغییر مذهب سلطان محمد خدابنده (اولجایتو) به تشیع، تأثیرات عمیقی بر طراحی و تزئینات گنبد گذاشت که در بخش های بعدی بیشتر به آن خواهیم پرداخت. همین تحولات مذهبی و سیاسی، ارزش تاریخی و فرهنگی این بنا را دو چندان می کند.

فرایند ثبت در یونسکو

ثبت گنبد سلطانیه در فهرست میراث جهانی یونسکو در سال ۲۰۰۵، حاصل سال ها تلاش، پژوهش و مستندسازی بود. متخصصان و کارشناسان میراث فرهنگی ایران، با همکاری سازمان های بین المللی، مدارک و شواهد لازم را برای اثبات ارزش های برجسته جهانی این بنا جمع آوری کردند. این فرایند شامل بررسی های دقیق باستان شناسی، معماری، تاریخی و فرهنگی بود تا یونسکو اطمینان حاصل کند که این اثر، واقعاً شایسته قرار گرفتن در این فهرست مهم است.

سال ۲۰۰۵، یعنی در بیست و نهمین اجلاس کمیته میراث جهانی در دوربان آفریقای جنوبی، پس از بررسی های نهایی، گنبد سلطانیه به عنوان هفتمین اثر تاریخی ایران، به صورت رسمی در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شد. این اتفاق، توجه جهانی را به این شاهکار معماری ایرانی جلب کرد و نقش مهمی در حفاظت و مرمت آن در سال های آتی داشت.

داستان ساخت گنبد سلطانیه: از ایده تا اجرا

داستان ساخت گنبد سلطانیه، فقط در مورد آجر و گچ نیست؛ داستانی از بلندپروازی یک سلطان، تغییرات مذهبی و تلاش برای ساخت یک پایتخت باشکوه است.

انگیزه ساخت

اولجایتو، سلطان ایلخانی، آرزوهای بزرگی در سر داشت. او می خواست پایتخت جدیدی برای حکومتش بسازد که هم از نظر تجاری و هم مذهبی، رونق بی نظیری داشته باشد. سلطانیه، با موقعیت استراتژیکش، انتخاب خوبی برای این هدف بود. اما انگیزه اصلی او برای ساخت این گنبد عظیم، چیزی فراتر از یک آرامگاه ساده بود. اولجایتو در ابتدا قصد داشت پیکر مبارک ائمه اطهار (ع)، یعنی امام علی (ع) و امام حسین (ع) را به این مکان منتقل کند و با این کار، به پایتخت خود قداست و اهمیت مذهبی ببخشد.

اما این ایده با مخالفت برخی علما، از جمله علامه حلی، مواجه شد. به همین دلیل، اولجایتو تصمیم گرفت این بنا را به عنوان آرامگاه خود بسازد. با این حال، برای حفظ نیت اولیه و تبرک این مکان، دستور داد مقدار زیادی خاک از کربلا و نجف به این محل منتقل شود و بخش تربت خانه را با آن زینت داد. این تصمیم، نشان دهنده عمق ایمان و علاقه او به مذهب تشیع بود که در دوران حکومتش به طور گسترده به نشر آن در ایران پرداخت.

سازندگان و معماران گنبد سلطانیه

ساخت چنین بنای عظیمی، نیازمند یک تیم متخصص و مدیریت قوی بود. سلطان محمد خدابنده، شخصاً دستور ساخت را صادر کرد و نظارت کلی بر پروژه را به رشیدالدین فضل الله همدانی، وزیر دانشمند و قدرتمند ایلخانیان، سپرد. کسی که هم در سیاست و هم در علم و هنر سرآمد بود.

معمار اصلی این شاهکار، سید علی شاه نام داشت. او به همراه حدود سه هزار کارگر، توانستند در مدت ۱۰ سال (حدود ۷۰۳ تا ۷۱۳ هجری قمری) ساختار اصلی گنبد را به پایان برسانند. اما کار اینجا تمام نشد؛ تزئینات داخلی و خارجی گنبد، خود به تنهایی سه سال دیگر زمان برد تا این بنا به آن شکوهی برسد که امروز می بینیم. این مدت زمان و تعداد کارگران، نشان دهنده عظمت و پیچیدگی این پروژه در آن دوران است.

معماری و طراحی منحصر به فرد گنبد سلطانیه

گنبد سلطانیه با یک طراحی هشت ضلعی ساخته شده که در هر ضلع آن یک ایوان بلند و در بالای آن یک مناره قرار دارد. این هشت ایوان و هشت مناره، گفته می شود از ابواب البر یا درهای نیکی و یا هشت در بهشت الهام گرفته شده اند که جنبه ای معنوی به بنا می بخشد.

مناره ها در معماری ایرانی، علاوه بر کاربرد مذهبی (اذان گفتن)، نقش سازه ای مهمی هم ایفا می کردند. در مورد گنبد سلطانیه، گفته می شود مناره های هشت گانه علاوه بر زیبایی، برای خنثی کردن نیروی رانشی گنبد و همچنین مقاومت در برابر زلزله ساخته شده بودند. حتی روایت است که هشت نفر به طور همزمان از بالای این مناره ها اذان می گفتند تا صدایشان به تمام شهر سلطانیه برسد. این ترکیب هنر، مهندسی و نمادگرایی، گنبد سلطانیه را به یک بنای استثنایی تبدیل کرده است.

گنبد سلطانیه نه تنها سومین گنبد بزرگ آجری جهان است، بلکه با ساختار دو پوسته اش، انقلابی در معماری زمان خود به پا کرد و الهام بخش بسیاری از شاهکارهای بعدی شد.

شاهکار هنر و تزئینات در گنبد سلطانیه

گنبد سلطانیه فقط یک بنای عظیم نیست؛ یک بوم نقاشی بزرگ است که هنر و تزئینات آن، چشم هر بیننده ای را خیره می کند. از دور که نگاه کنی، گنبد فیروزه ای رنگش مثل نگینی در دل دشت می درخشد و از نزدیک، جزئیات بی نظیرش تو را به دنیایی از زیبایی می برد.

تزئینات داخلی و خارجی

رنگ گنبد سلطانیه، یکی از اولین چیزهایی است که از دور جلب توجه می کند. پوشش آن با کاشی های فیروزه ای رنگ، جلوه ای خاص و روحانی به بنا بخشیده است. این رنگ آبی فیروزه ای، در کنار آجرکاری های ظریف و نقوش هندسی، ترکیبی چشم نواز را ایجاد کرده که نماد معماری ایرانی است.

وقتی وارد فضای داخلی می شوی، داستان دیگری از هنر روایت می شود. دیوارها و سقف ها با گچ بری های ظریف، آجرهای رنگارنگ و کتیبه های قرآنی تزئین شده اند. آیاتی از قرآن کریم و اسماالله، با خطوط زیبای جلی، کوفی و ثلث، در حاشیه طاق ها و قسمت های مختلف بنا نوشته شده اند. این کتیبه ها نه تنها جنبه تزئینی دارند، بلکه محتوای معنوی و قدسی به فضا می بخشند. حکاکی های استادانه در آجرها و سقف های رنگین بنا نیز از دیگر جزئیات هنری است که نشان دهنده مهارت بی بدیل هنرمندان آن دوران است.

دو دوره تزئینات و رازهای پنهان

اما یکی از جذاب ترین رازهای گنبد سلطانیه، وجود دو دوره تزئینات روی هم است. در ابتدا، تزئینات داخلی با آجر و کاشی، شامل مضامین شیعی و نام ائمه (ع) انجام شده بود. مثلاً کتیبه «علی ولی الله» روی گنبد قرار گرفته بود و در قسمت زیرین گنبد، با خطوط کوفی، نام های «الله»، «محمد» و «علی» نقش بسته بود. در بدنه ی مناره ها نیز با تکنیک معقلی (ترکیب آجر و کاشی)، نام «الله»، «محمد» و «علی» نوشته شده بود.

اما بعد از مدتی، به دلایلی که هنوز کاملاً مشخص نیست، سلطان محمد خدابنده دستور داد این تزئینات با اندود گچ پوشانده شود و طرح های جدیدی شامل نقش های هندسی و گل و بته روی آن ها اجرا شود. درباره دلیل این کار، گمانه زنی های مختلفی وجود دارد؛ ممکن است به تغییر مذهب سلطان، مسائل سیاسی آن دوران یا حتی صرفاً ملاحظات زیبایی شناختی بازگردد. این دو لایه تزئینات، لایه های پنهانی از تاریخ را در دل گنبد سلطانیه حفظ کرده اند که کاوش در آن ها، ما را به عمق تاریخ می برد.

تربت خانه و سردابه

گنبد سلطانیه شامل سه بخش اصلی گنبدخانه، تربت خانه و سردابه است. تربت خانه، یکی از مهمترین بخش های این بناست که نامش را از تربت گرفته است. گفته می شود این بخش با استفاده از تربت و خاک متبرک کربلا و نجف، که به دستور اولجایتو به سلطانیه آورده شده بود، زینت داده شده است. محراب این بخش با مقرنس کاری های زیبا و کتیبه هایی از آیات قرآنی (سوره ملک) به خط کوفی و ثلث تزیین شده است. همچنین در این بخش، یک سنگ مرمری مربوط به دوره صفویه وجود دارد که دورتادور آن صلوات کبیره و در وسط آن آیة الکرسی حکاکی شده است.

سردابه، در زیر گنبد و در عمق زمین قرار دارد و محل دفن سلطان محمد خدابنده است. این بخش از نظر معماری ساده تر است، اما اهمیت تاریخی ویژه ای دارد، چرا که پیکر سازنده این شاهکار را در خود جای داده است. طراحی این بخش ها، نشان دهنده دقت معماران در خلق فضاهایی با کاربری های متفاوت و البته با رعایت اصول مذهبی و اعتقادی آن دوران است.

موقعیت و دسترسی به گنبد سلطانیه

اگر قصد بازدید از این شاهکار معماری را دارید، بد نیست بدانید گنبد سلطانیه در شهر سلطانیه استان زنجان قرار دارد. این شهر، فاصله چندانی با شهرهای اصلی ندارد و دسترسی به آن نسبتاً راحت است. گنبد سلطانیه با شهر زنجان حدود ۴۴ کیلومتر فاصله دارد که با خودرو شخصی تقریباً ۴۰ دقیقه طول می کشد تا به آن برسید. اگر از تهران راهی می شوید، مسافت حدود ۲۹۵ کیلومتر است که حدود سه ساعت و ۱۰ دقیقه رانندگی زمان می برد.

برای کسانی که از حمل و نقل عمومی استفاده می کنند، این اطلاعات به دردشان می خورد: گنبد سلطانیه با فرودگاه زنجان ۶۳ کیلومتر (یک ساعت)، با ایستگاه راه آهن زنجان ۴۳ کیلومتر (۴۰ دقیقه) و با پایانه اتوبوسرانی زنجان ۴۴ کیلومتر (۴۳ دقیقه) فاصله دارد. وقتی به سلطانیه رسیدید، گنبد را به راحتی پیدا می کنید، چون با گنبد فیروزه ای رنگش از دوردست هم پیداست. ساعات بازدید معمولاً از ۹ صبح تا ۵ عصر است، اما بهتر است قبل از رفتن، از سایت میراث فرهنگی یا تماس با مجموعه، ساعات دقیق بازدید را چک کنید.

گنبد سلطانیه در گذر زمان: حفاظت و بازسازی

هر بنای تاریخی بزرگی، در گذر زمان نیاز به مراقبت و بازسازی دارد تا پابرجا بماند. گنبد سلطانیه هم از این قاعده مستثنی نیست. بعد از قرن ها، این بنا نیاز به مرمت و نگهداری های جدی پیدا کرده تا بتواند شکوه اولیه خود را حفظ کند و برای نسل های آینده باقی بماند.

تلاش های زیادی برای حفظ و نگهداری گنبد سلطانیه صورت گرفته است. یکی از مهمترین و جامع ترین بازسازی های این بنا، بین سال های ۱۳۴۸ تا ۱۳۵۷ شمسی انجام شد که نقش مهمی در پایداری و حفظ این اثر تاریخی داشت. سازمان میراث فرهنگی کشور، با همکاری یونسکو (به خصوص بعد از ثبت جهانی در سال ۲۰۰۵)، به طور مداوم بر وضعیت این اثر نظارت دارد و پروژه های مرمتی و حفاظتی را اجرا می کند تا این گنبد باشکوه، همچنان استوار و پابرجا بماند و داستان هایش را برای آیندگان روایت کند. این تلاش ها نه تنها به حفظ فیزیکی بنا کمک می کند، بلکه جایگاه آن را به عنوان یک میراث فرهنگی ارزشمند در سطح جهانی تقویت می نماید.

گنبد سلطانیه، با وجود تمام فراز و نشیب های تاریخی، به همت متخصصان و سازمان های میراث فرهنگی، همچنان پابرجاست و نمادی از مقاومت هنر و تمدن ایرانی در برابر گذر زمان.

گنبد سلطانیه، زنجان، سال ۲۰۰۵؛ این سه کلمه، یادآور لحظه ای است که گنبدی فیروزه ای رنگ در قلب ایران، به جمع مهمترین آثار تاریخی جهان پیوست. این بنا نه تنها نمادی از اوج معماری و تمدن ایران در دوره ایلخانی است، بلکه گواه تلاش ها و نوآوری هایی است که در آن دوران برای خلق یک شاهکار بی نظیر صورت گرفته است.

امروز، گنبد سلطانیه فقط یک بنای آجری نیست؛ برگ زرینی از تاریخ، هنر و مهندسی ایرانی است که با تمام وجودش، از گذشته های دور برای ما سخن می گوید. دیدن عظمت و شکوه این گنبد از نزدیک، تجربه ای است که نباید از دست داد. اگر مسافر زنجان بودید، حتماً سری به این گنبد باشکوه بزنید و از نزدیک با داستان های پنهانش آشنا شوید. مطمئن باشید که این بازدید، خاطره ای فراموش نشدنی از قدرت، هنر و پایداری تمدن ایران برایتان خواهد ساخت.