از بین رفتن تمدن اورارتویی

راستش را بخواهید، تمدن قدرتمند و پرشکوه اورارتو که زمانی برای خودش برو بیایی داشت، به دلیل ترکیبی از ضعف های داخلی، جنگ های فرسایشی با همسایگان قدرتمندی مثل آشور و هجوم اقوام مهاجم شمالی مثل سکاها و کیمریان، رفته رفته از بین رفت. در نهایت هم باقی مانده قلمروش در دل امپراتوری های بزرگ تر مثل ماد و هخامنشی محو شد و به همین راحتی از صفحه روزگار پاک شد، البته رد پاش توی تاریخ موندگار شد.

داستان تمدن ها همیشه پیچیده بوده؛ از اوج شکوه تا لحظه فروپاشی، پر از فراز و نشیب و درس های نه چندان خوشاینده. یکی از این داستان های پر رمز و راز، ماجرای اورارتو، پادشاهی کوهستانی و قدرتمندیه که در شمال غرب ایران، شرق ترکیه امروزی و قسمت هایی از ارمنستان، از حدود قرن نهم تا ششم پیش از میلاد برای خودش صاحب نام و نشان بود. شاید اسمش کمتر از مصر و بابل به گوشتون خورده باشه، ولی اورارتویی ها واقعاً برای خودشون تمدنی پیشرفته و نظامی گر بودند. حالا سؤال اینجاست: چطور شد که این قدرت بزرگ، با اون همه عظمت و دستاورد، به یکباره یا کم کم محو شد و فقط اسمش توی کتاب های تاریخ موند؟ بیاین با هم قدم به قدم پیش بریم و ببینیم چه اتفاقی افتاد که سرنوشت این تمدن به اینجا رسید.

اورارتو، پادشاهی که زمانی قدرت نمایی می کرد

اگه بخوایم ریشه های اورارتو رو دنبال کنیم، باید برگردیم به حدود ۱۲۰۰ سال قبل از میلاد. اون موقع، مجموعه ای از قبایل و پادشاهی های کوچیک تر به اسم «نایری» توی ارتفاعات ارمنستان زندگی می کردن. این نایری ها دائم درگیر حملات آشوری ها بودند و همین فشارها باعث شد که دور هم جمع بشن و یه حکومت قوی تر بسازن؛ این طور شد که اورارتو پا گرفت. اولین پادشاهشون، آرامه بود، ولی قدرت واقعی اورارتو با پادشاهانی مثل ساردوری یکم شروع شد. ایشون ارتش رو قوی کرد و پایتخت جدیدی به اسم توشپا (همین وان امروزی خودمون) رو ساخت. بعد از اون هم ایشپوئینی و منوآ اومدن که قلمرو رو حسابی گسترش دادند و اورارتو رو به یکی از مهم ترین قدرت های خاور نزدیک تبدیل کردند، طوری که حتی تونستند در برابر شلمنسر چهارم آشوری هم مقاومت کنند.

جغرافیا و اقتصاد؛ ستون های قدرت اورارتو

اورارتو جایی بود که از لحاظ جغرافیایی موقعیت فوق العاده ای داشت. یه فلات حاصلخیز بود که رودخونه ها ازش رد می شدن و برای کشاورزی بی نظیر بود. گندم، جو، ارزن، چاودار، کنجد و کتان از محصولات اصلیشون بود. حتی گفته می شه توی تولید شراب هم جزو اولین ها توی تاریخ بودند! باغ های میوه پر از آلو و سیب و گیلاس و انار داشتند. دامپروری هم که جای خودش رو داشت؛ از گوسفند و بز و گاو و اسب بگیر تا اسب های معروفی که توی کل قاره بهشون شهره بودند و حرف نداشتند. اصلاً اورارتو به خاطر همین اسب های باکیفیتش توی منطقه معروف بود.

گذشته از این ها، کوه های این منطقه پر بود از طلا و نقره و مس و سرب و آهن و قلع. خب معلومه که وقتی این همه معدن داشته باشی، صنعت فلزکاریت هم حسابی رونق می گیره. اورارتویی ها توی ساخت جواهرات، سپر و زره، کلاه خود و وسایل برنزی و مسی استاد بودند. آثار هنری فلزیشون که الان توی موزه ها می بینیم، واقعاً نشون دهنده اوج هنر و تخصصشون توی اون دوران بوده.

موقعیت استراتژیکشون هم که بین فرهنگ های مدیترانه، آسیایی و آناتولی قرار داشت، اورارتو رو به یه مرکز تجاری بزرگ تبدیل کرده بود. یعنی هم از منابع طبیعی غنی بودن، هم کشاورزیشون خوب بود، هم دامداریشون پررونق و هم توی تجارت برای خودشون کسی بودند. این ها همه باعث شده بود که اورارتو از نظر اقتصادی خیلی قوی و ثروتمند بشه و خب، همین ثروت هم بهشون کمک می کرد تا ارتشی قدرتمند داشته باشند.

ارتشی که لرزه به تن دشمنان می انداخت

ارتش اورارتو شوخی بردار نبود. پادشاهانشون خودشون شخصاً فرماندهی رو به عهده می گرفتند. تسلیحاتشون شامل شمشیرهای آهنی و برنزی، نیزه ها و کمان ها بود. اما چیزی که ارتش اورارتو رو واقعاً متمایز می کرد، سپرها و زره هاشون بود. سربازها سپرهای سنگین با نقش های جونورهای افسانه ای یا گاو و شیر داشتند. نیروهای نخبه هم کلاه خودهای محکم و زره های فلزی می پوشیدند که خب خیلی گرون بود، ولی مقاومت زیادی بهشون می داد. می گن ارتش اورارتو حدود ۱۲۰۰۰۰ سرباز داشته که هم از شهروندهای عادی بودند و هم سربازان حرفه ای. حتی از اقوام و سرزمین های تابع هم نیروی نظامی می گرفتند و در مواقع لزوم مزدورهای خارجی هم استخدام می کردند. شاید مهم ترین بخش ارتش اورارتو، ارابه رانان ماهرشون بودند که با اسب های معروف اورارتو، توی جنگ ها حسابی به کار می اومدند و توی نبرد با آشوری ها که اونا هم ارابه داشتند، مزیت بزرگی محسوب می شدند.

می گن ارتش اورارتو حدود ۱۲۰۰۰۰ سرباز داشته که قدرت زیادی بهشون می داده، اما همین ارتش عظیم، بار مالی زیادی هم روی دوش پادشاهی می ذاشت.

چه بلایی سر اورارتو آمد؟ عوامل داخلی از بین رفتن تمدن اورارتویی

حالا برگردیم به این سوال اصلی که از بین رفتن تمدن اورارتویی چطور اتفاق افتاد؟ هیچ وقت یه تمدن به خاطر یک عامل تنها سقوط نمی کنه. همیشه یه عالمه چیز دست به دست هم می دن و در کنار هم کار رو تموم می کنند. اورارتو هم از این قاعده مستثنی نبود. اول از همه، به عوامل داخلیش نگاهی بندازیم.

بی ثباتی و نارضایتی داخلی: همه چی که گل و بلبل نبود!

شاید از بیرون اورارتو یه قدرت بی چون و چرا به نظر می رسید، ولی اگه دقیق تر بشیم، می بینیم که اوضاع همیشه هم آروم نبوده. پادشاهان اورارتو به بی رحمی معروف بودند. خب، این بی رحمی چه معنایی داره؟ یعنی بخش زیادی از کشاورزی و زمین ها تحت کنترل حکومت بود و ارتش هم می تونست هر جا که لازم بود، زمین ها رو برای خودش بگیره. اینطوری، مردم عادی همیشه تحت فشار بودند. از اون بدتر، قبایل همسایه رو هم مجبور می کردند به کنفدراسیونشون بپیوندند و سالانه کلی خراج بدن. اگه کسی مقاومت می کرد، با حمله وحشیانه مواجه می شد. مثلاً آرگیشتی اول، توی جنگ هاش با هاتی ها، ۳۲۰۰۰۰ نفر رو به بردگی گرفت! خب، معلومه که این همه ظلم و ستم، نارضایتی های پنهان رو توی دل مردم و قبایل تحت فرمانشون زیاد می کرد. شاید همین ها زمینه ای برای ضعف داخلی و عدم یکپارچگی توی لحظه های حساس می شد.

هزینه های گزاف و خالی شدن منابع

ارتش اورارتو همونطور که گفتیم خیلی قدرتمند و بزرگ بود، ولی همین قدرت و بزرگی، یه بار مالی خیلی سنگین رو دوش پادشاهی می ذاشت. جنگ های مداوم و نگه داشتن این همه سرباز و تجهیزات، کلی پول و منابع می خواست. از طرفی، همونطور که گفتیم، برای تأمین این هزینه ها مجبور بودند از قبایل همسایه خراج بگیرند که این خودش باعث درگیری های بیشتر و خالی شدن خزانه شون می شد. فکرش رو بکنید، یه حکومت که دائم توی جنگه و برای هزینه هاش مدام باید به بقیه فشار بیاره، چقدر می تونه منابعش رو تهی کنه و اقتصادش رو آسیب بزنه؟ این فشار اقتصادی یه جورایی مثل یه سرطان بود که کم کم جون پادشاهی رو می گرفت.

قلمرو وسیع، مدیریت دشوار

اورارتو توی اوج قدرتش، از قفقاز تا دریاچه ارومیه و از دجله تا فرات گسترده شده بود. خب، مدیریت یه قلمرو به این بزرگی توی اون دوران، کار هر کسی نبود. دولت مرکزی با کمک فرمانداران ایالتی، سعی می کرد عدالت رو اجرا کنه و مالیات جمع کنه، اما هر چقدر قلمرو گسترده تر می شد، کنترلش هم سخت تر می شد. ممکنه همین گسترش بیش از حد، باعث شده باشه که توانایی مدیریتشون کم بشه و توی گوشه و کنار امپراتوری، بی نظمی و ضعف ایجاد بشه. این ها همه عوامل داخلی بودند که پادشاهی رو از درون پوک می کردند و آمادش می کردند برای ضربه های بعدی.

دشمنان از هر سو: فشارهای خارجی بر اورارتو

اگه عوامل داخلی رو بذاریم کنار، اورارتو از بیرون هم حسابی تحت فشار بود. تاریخ خاور نزدیک باستان پر از جنگ و رقابته و اورارتو هم وسط این معرکه بود.

درگیری های طولانی با آشور: یه جنگ بی انتها

آشور یکی از قدرت های اصلی اون دوران بود و اورارتو تقریباً از همون اول با این امپراتوری قدرتمند درگیر بود. لشکرکشی های آشوری ها، مخصوصاً تیگلات-پیلسر سوم و سارگون دوم، حسابی اورارتو رو فرسوده کرد. مثلاً سارگون دوم اومد و توشپا، پایتخت اورارتو رو محاصره کرد. با اینکه اورارتو چندین بار هم آشوری ها رو شکست داده بود، ولی این جنگ های طولانی و بی وقفه، مثل یه سم تدریجی عمل می کرد و قدرت نظامی و اقتصادی اورارتو رو تحلیل می برد. اینجور جنگ ها، حتی اگه به شکست کامل هم منجر نشه، منابع رو نابود می کنه، زیرساخت ها رو از بین می بره و یه کشور رو حسابی خسته می کنه. در واقع، این درگیری ها یه جور فرسایش بزرگ برای اورارتو بود.

هجوم اقوام مهاجم شمالی: کیمریان و سکاها

وقتی اورارتو به خاطر جنگ با آشور ضعیف شده بود، یه سری مهمون ناخوانده از شمال از راه رسیدند: کیمریان و سکاها. اینا اقوام کوچ رو و جنگجو بودند که از مناطق قفقاز و استپ ها به سمت جنوب حرکت می کردند. حملات این اقوام، یه ضربه بزرگ به اورارتو زد. اونا به شهرها و زیرساخت ها حمله می کردند و حسابی خرابی به بار می آوردند. مثلاً، توی کاوش های باستان شناسی توی شهر تیشبائینی که از پایتخت های مهم اورارتو بود، نوک پیکان های سه شاخه پیدا شده که نشون می ده کمانداران سکایی به این شهر حمله کردند. شهری که کاملاً سوخته بود، اما نکته عجیبش این بود که انبارهای غله اش پر بود و کلی اموال باارزش هم توی شهر رها شده بود. این نشون می ده که حمله خیلی ناگهانی و غافلگیرکننده بوده و مردم فرصت فرار یا جمع کردن وسایلشون رو نداشتند. این حملات، درست توی زمانی اتفاق افتاد که اورارتو حسابی خسته و آسیب پذیر شده بود و همین، کارش رو یکسره کرد.

سناریوهای پایان یک تمدن باشکوه: اورارتو چطور سقوط کرد؟

چگونگی سقوط اورارتو هنوز هم یه جور راز توی تاریخ باستانه. باستان شناس ها و مورخین نظریه های مختلفی در این باره دارند. چیزی که مشخصه، اینه که پادشاهی اورارتو، با وجود اون همه شکوه و ثروت، عمر نسبتاً کوتاهی داشت و بین اواخر قرن هفتم و اوایل قرن ششم پیش از میلاد، به پایان رسید.

نظریه حمله ناگهانی و خونین

یکی از نظریه های مهم، همون چیزیه که از کشف تیشبائینی به دست اومده. بر اساس این نظریه، اورارتو قربانی یه حمله خیلی ناگهانی و وحشیانه شده. شواهدی مثل آتش سوزی های گسترده توی شهرهای اورارتویی، به خصوص تیشبائینی که انبار غله اش پر بود و وسایل باارزش توی خونه ها رها شده بود، این نظریه رو تقویت می کنه. انگار که مردم اصلاً انتظار حمله رو نداشتند و توی یه لحظه همه چیز تموم شده. بعضی ها معتقدند که سکاها مسئول این حمله ناگهانی بودند که با تیر و کمان های مخصوصشون (همین نوک پیکان های سه شاخه) توی اون منطقه معروف بودند و خیلی سریع و برق آسا حمله می کردند.

نظریه زوال تدریجی و فتح توسط دشمنان متعدد

یه نظریه دیگه میگه فروپاشی پادشاهی اورارتو اونقدرها هم ناگهانی نبوده. بر اساس این نظر، اورارتو توی دو تا سه دهه آخر عمرش، رفته رفته ضعیف شده بود. این ضعف تدریجی باعث شده بود که به جای اینکه با یه دشمن بزرگ و قدرتمند روبرو بشه، شهرهای مختلفش توسط دشمنان کوچیک تر و از نقاط مختلف فتح بشن. یعنی یه جورایی شبیه یه بیماری طولانی مدت که بدن رو ضعیف می کنه و بعدش یه عفونت ساده کار رو تموم می کنه. توی این نظریه، حملات آشوری ها و بعدش کیمریان و سکاها، یه جورایی اورارتو رو توی سرازیری سقوط قرار داده بود و این تضعیف داخلی و خارجی، اونو آماده می کرد برای افتادن توی دام پادشاهی های جدید.

نقش ترکیبی از آشوب داخلی و فشار خارجی

حالا اگه بخوایم واقع بین باشیم، هیچ کدوم از این نظریه ها به تنهایی نمی تونه کل ماجرا رو توضیح بده. احتمالاً چیزی که اتفاق افتاد، ترکیبی از هر دو نظریه بوده. یعنی اورارتو اول به خاطر مشکلات داخلی مثل نارضایتی مردم، هزینه های سنگین جنگ و مدیریت دشوار یه قلمرو وسیع، ضعیف شد. بعدش هم جنگ های فرسایشی با آشور این ضعف رو بیشتر کرد و منابعش رو تحلیل برد. دقیقاً توی همین لحظه که اورارتو توی ضعیف ترین حالتش بود، اقوام مهاجم مثل کیمریان و سکاها از راه رسیدند و با حملات ناگهانی و ویرانگرشون، آخرین ضربه رو به این تمدن زدند. این یعنی یه جور سقوط اورارتو چند وجهی که هم عوامل داخلی و هم عوامل خارجی توش نقش داشتند. این تضعیف و حملات باعث شد که بین سال های ۶۴۰ تا ۵۹۰ قبل از میلاد، اکثر شهرهای اورارتو ویران بشن و دیگه اون پادشاهی قدرتمند سابق وجود نداشته باشه.

بعد از اورارتو چه شد؟ سرنوشت بازماندگان و میراث یک پادشاهی

خب، بعد از اینکه اورارتو از بین رفت، سرزمین هایش خالی از سکنه نموند. منطقه خیلی مهم بود و همین باعث شد که قدرت های جدید چشمشون رو بهش بندازن. اینجا بود که پای مادها به میون اومد.

نقش مادها در تصرف مناطق اورارتو

مادها که اون موقع توی فلات ایران قدرت گرفته بودند، با سکاها (همون اقوام مهاجمی که به اورارتو حمله کرده بودند) متحد شدند. این اتحاد باعث شد که مادها کنترل بخش های وسیعی از قلمرو سابق اورارتو رو به دست بگیرن. این اتفاق حدود ۵۸۵ سال قبل از میلاد افتاد. یعنی مادها دقیقاً وقتی اورارتو حسابی ضعیف شده بود و دیگه توان دفاع از خودش رو نداشت، وارد عمل شدند و سرزمین هایش رو ضمیمه خودشون کردند.

ادغام در امپراتوری هخامنشی

داستان تاریخ پایان اورارتو اینجا تموم نشد. چند دهه بعد، توی اواسط قرن ششم پیش از میلاد، کوروش کبیر اومد و امپراتوری هخامنشی رو تأسیس کرد. با فتح لیدیه و بخش های وسیعی از آناتولی، سرزمین های سابق اورارتو هم به طور کامل زیر سلطه هخامنشیان رفت. جالبه بدونید که هرودوت، تاریخ نگار یونانی، از بازماندگان اورارتویی به اسم «آلارودیان» یاد می کنه و می گه اونا جزو سپاهیان خشایارشا توی لشکرکشی به یونان بودند. این نشون می ده که حتی بعد از از بین رفتن تمدن اورارتویی به عنوان یه حکومت مستقل، مردمش همچنان زنده بودند و توی ساختار امپراتوری های بعدی نقش ایفا می کردند.

میراثی که ماندگار شد

با اینکه پادشاهی اورارتو به پایان خودش رسید، اما میراثش کاملاً محو نشد. زبان اورارتویی، با اینکه ارتباط نزدیکی با زبان هوریانی داشت و بعد از فروپاشی پادشاهی، دیگه زبان رسمی یه حکومت نبود، ولی به طرز شگفت انگیزی تا عصر هلنیستی (یعنی چند قرن بعد!) هم دوام آورد. این نشون می ده که زبان چقدر توی هویت یه قوم مهمه. علاوه بر این، نام بعضی از شهرهای اورارتویی هم موندگار شد و حتی امروز هم ازشون استفاده میشه.

شاید مهم تر از همه، تأثیر اورارتو بر تمدن های بعدی بود. معماری باشکوه اورارتویی ها، به خصوص توی ساخت قلعه ها و شهرهای مستحکم، روی معماری مادها و هخامنشیان تأثیر گذاشت. اگه به قلعه ها و سازه های اون دوران نگاه کنید، می تونید رد پای اورارتویی ها رو ببینید. فلزکاری بی نظیرشون هم که جای خودش رو داشت. همه این ها نشون می ده که اورارتو، با اینکه خودش از بین رفت، ولی کاملاً از یادها نرفت و چیزهایی رو از خودش به جا گذاشت که توی تاریخ منطقه حسابی مهم بودند.

کلام آخر: یاد اورارتو در دل تاریخ

همونطور که دیدیم، از بین رفتن تمدن اورارتویی یه داستان ساده نیست. این ماجرا ترکیبی پیچیده از ضعف های داخلی، جنگ های فرسایشی، و حملات ناگهانی اقوام مهاجم بود که دست به دست هم دادند و این پادشاهی رو به سمت نابودی اورارتو بردند. از یه طرف، بی رحمی پادشاهان و هزینه های بالای نظامی، جامعه رو از درون فرسوده کرده بود. از طرف دیگه، جنگ های بی امان با آشوری ها، اونا رو حسابی خسته و ضعیف کرده بود. و دقیقاً وقتی اورارتو توی آسیب پذیرترین حالتش بود، سکاها و کیمریان مثل یه طوفان از راه رسیدند و کار رو یکسره کردند. تیشبائینی، پایتخت باشکوهشون، با انبارهای غله پر و اموال رها شده، گواهی بر این حمله ناگهانی و خونین بود.

با اینکه هنوز هم بعضی از جنبه های سقوط اورارتو مبهم و رمزآلوده، اما همین که اورارتو توی قرن نوزدهم از طریق کاوش های باستان شناسی دوباره به کانون توجه برگشت، خودش نشون می ده که این تمدن چقدر مهم بوده. کشف شهرها، معابد و آثار باستانی بی شمار، پرده از روی یه فرهنگ غنی و قدرتمند برداشت که نقش مهمی توی تاریخ منطقه داشته. میراث اورارتو، از معماری و فلزکاری گرفته تا زبان و تأثیرش روی تمدن های بعدی مثل ماد و هخامنشی، هنوز هم زنده ست و به ما کمک می کنه تا درک بهتری از پیچیدگی های جوامع باستانی و تجربیات انسان توی اون دوران داشته باشیم. اینجوری میشه گفت که اورارتو، با اینکه از بین رفت، ولی از یادها نرفت و همیشه توی دل تاریخ جا داره.