مستثنیات دین یعنی چه

مستثنیات دین به اموالی می گویند که اگه خدای نکرده بدهکار شدید، قانون دست طلبکار رو برای توقیف و فروش اون ها می بنده. این یعنی حتی اگه حکم دادگاه هم صادر بشه، یه سری از دارایی های شما برای اینکه بتونید به زندگی عادی تون ادامه بدید و از گرسنگی و بی پناهی نجات پیدا کنید، امن می مونن و کسی نمی تونه بهشون دست بزنه.

تاحالا شده فکر کنید اگه یک روزی زیر بار بدهی رفتید، چی به سر زندگی تون میاد؟ آیا همه دار و ندارتون رو از دست می دید و مجبور می شید با حداقل ها زندگی کنید؟ راستش رو بخواین، قانون یه جاهایی از شما و کرامت انسانی تون حمایت می کنه. این حمایت دقیقاً همون چیزیه که بهش می گفیم مستثنیات دین. این یه مفهوم حقوقی مهم و کاربردیه که هم بدهکارها باید ازش خبر داشته باشن، هم طلبکارها. چون اگه بدهکار هستید، باید بدونید چه حقوقی دارید تا بتونید از حداقل های زندگی تون دفاع کنید. و اگه طلبکارید، دونستن این موضوع کمک می کنه الکی دنبال توقیف اموالی نرید که از قبل می دونید قانون اجازه نمی ده بهشون دست بزنید و فقط وقت و انرژی تون رو هدر می دید. بیاید با هم یک سفر حقوقی داشته باشیم تا بفهمیم مستثنیات دین دقیقاً چیه، چه چیزهایی رو شامل میشه و چطور می تونید تو موقعیت های مختلف ازش استفاده کنید.

مستثنیات دین چیست؟ تعریفی ساده و شفاف

شاید این سوال تو ذهن خیلی هاتون باشه که مستثنیات دین یعنی چه و اصلاً چرا باید همچین چیزی وجود داشته باشه؟ خیلی ساده بخوام بگم، مستثنیات دین اون دسته از اموال و دارایی های شماست که حتی اگه دادگاه حکم بده که باید بدهی تون رو پرداخت کنید و شما هم نتونید، طلبکار نمی تونه اون ها رو توقیف کنه یا بفروشه. فلسفه این موضوع هم خیلی قشنگه: قانون نمی خواد با توقیف همه دارایی های یه نفر، زندگی رو برای اون و خانواده اش جهنم کنه و باعث بشه بی خانمان یا بیکار بشه. هدف اینه که بدهکار بتونه حداقل های زندگی رو داشته باشه و شاید هم دوباره بتونه رو پای خودش بایسته و بدهی اش رو کم کم پرداخت کنه.

تصور کنید یه خونه دارید که توش زندگی می کنید، یا یه وسیله ای که باهاش کار می کنید و نون شب زن و بچه تون رو در میارید. اگه قرار باشه این ها رو هم توقیف کنن، دیگه چی براتون می مونه؟ قانون اومده و یه خط قرمزهایی کشیده تا یه سری از اموال رو از دسترس طلبکارها دور نگه داره. این اموال، در واقع، خط قرمزهای قانونی هستن که زندگی و کرامت انسانی بدهکار رو حفظ می کنن. لازمه بدونید که مستثنیات دین با مفاهیم دیگه ای مثل «مال توقیفی» (همون اموالی که توقیف شدن) یا «مال غیرقابل انتقال» (مثل بعضی از اموال دولتی) فرق داره. توقیف نشدن اینجا به معنی اینه که اصلاً نمی تونن بابت بدهی شما، به این اموال دست بزنن.

مبانی و قوانین حاکم بر مستثنیات دین: از کجا شروع کنیم؟

خب، حالا که فهمیدیم مستثنیات دین یعنی چه، بریم سراغ اینکه ببینیم اصلاً این حرف ها رو از کجا در میاریم و تو کدوم قانون ها نوشته شده. مطمئناً هر قاعده و قانونی یه پشتوانه محکم داره و مستثنیات دین هم از این قاعده مستثنی نیست.

۲.۱. قانون اصلی: ماده ۲۴ قانون نحوه اجرای محکومیت های مالی (مصوب ۱۳۹۴)

اگه بخوایم دنبال مرجع اصلی برای مستثنیات دین بگردیم، باید مستقیم بریم سراغ ماده ۲۴ قانون نحوه اجرای محکومیت های مالی. این قانون که سال ۱۳۹۴ تصویب شده، تقریباً حرف آخر رو تو این زمینه می زنه. چرا؟ چون تو علم حقوق یه قاعده ای داریم که می گه: «قانون خاص، قانون عام رو تخصیص می زنه.» یعنی وقتی یه قانون جدید و اختصاصی برای یه موضوعی میاد، اون قانون جدید بر قوانین قدیمی تر و عمومی تر ارجحیت داره. ماده ۲۴ هم با جزئیات کامل، اموالی رو که جزو مستثنیات دین هستن، معرفی کرده و راه رو برای خیلی از تفسیرها و اختلاف نظرها بسته.

این ماده دقیقاً مثل یه دیوار محافظ عمل می کنه که دور حداقل های زندگی یه نفر کشیده شده. اینجا دیگه لازم نیست دنبال تبصره و ماده های پراکنده بگردیم؛ این ماده اصلی ترین مرجع ماست و وقتی بحث مستثنیات دین پیش میاد، اول از همه به همین ماده استناد می کنیم. پس اگه می خواید بدونید دقیقاً چه اموالی قابل توقیف نیستن، این ماده همون جاییه که باید خوب بخونیدش.

۲.۲. قانون آیین دادرسی مدنی: مواد ۵۲۳ و ۵۲۴

قبل از اینکه قانون نحوه اجرای محکومیت های مالی سال ۱۳۹۴ بیاد، مواد ۵۲۳ و ۵۲۴ قانون آیین دادرسی مدنی هم درباره مستثنیات دین صحبت می کردن. این مواد هم به یه سری اموال اشاره می کردن که توقیف شون ممنوع بود. ولی همونطور که گفتم، با اومدن قانون جدید، اون مواد دیگه اون اعتبار و کاربرد قبلی رو ندارن و ماده ۲۴ قانون جدید، حکمِ اصلی رو داره. شاید تو بعضی پرونده های قدیمی یا برای بعضی تفاسیر هنوز هم بهشون اشاره بشه، اما برای موارد جدید و عملی، وزن اصلی با ماده ۲۴ هستش. مقایسه این دو تا نشون می ده که قانون گذار سعی کرده با شفافیت بیشتری مصادیق مستثنیات دین رو مشخص کنه تا اختلافات کمتر بشه.

۲.۳. آیین نامه های اجرایی و بخشنامه های قضایی

قانون ها کلیات رو میگن، اما برای اینکه بدونیم چطور باید اون ها رو اجرا کنیم و جزئیات چیه، باید بریم سراغ آیین نامه ها و بخشنامه ها. تو بحث مستثنیات دین هم، آیین نامه اجرایی قانون نحوه اجرای محکومیت های مالی، مخصوصاً مواد ۲۶ و ۲۷ اون، خیلی به درد می خوره. این آیین نامه ها میان و قانون رو باز می کنن، توضیح می دن و جزئیات اجرایی رو مشخص می کنن. مثلاً می گن تشخیص اینکه یه مال جزو مستثنیات دین هست یا نه، با کیه و چطور باید این تشخیص انجام بشه. اینا مثل یه راهنمای کاربری برای قانون اصلی هستن که کمک می کنن همه چیز واضح تر بشه.

تشخیص مصادیق مستثنیات دین و کم و کیف آن، با رعایت عرف و اوضاع و احوال فعلی شخص بدهکار، با دادگاه مجری حکم است. این یعنی قاضی با توجه به شرایط زندگی شما تصمیم می گیره.

مصادیق مستثنیات دین: کدام اموال از توقیف معاف هستند؟ (با جزئیات کاربردی)

حالا که مبانی قانونی رو دیدیم، بیاید دقیق تر بریم سراغ خود اموال. همونطور که گفتیم، مستثنیات دین یعنی یه سری از اموال از توقیف مصون هستن. اما دقیقاً چه اموالی؟ اینجا می خوام با جزئیات و مثال های عملی توضیح بدم که هر کدوم از این موارد چی رو شامل میشن و تو عمل چه معنی ای میدن.

۳.۱. منزل مسکونی مورد نیاز و متناسب با شأن محکوم علیه

اینجا دیگه بحث خونه زندگیه! یعنی اون جایی که شما و خونواده تون توش سر می کنید. قانون میگه این خونه از توقیف شدن در امانه. اما این یه شرط مهم داره: باید مورد نیاز و متناسب با شأن شما باشه.

• تعریف منزل مسکونی و شرایط مورد نیاز: منظور از منزل مسکونی، تنها سکونتگاه دائمی شماست. یعنی اگه شما دو تا خونه دارید، فقط یکی که توش زندگی می کنید و واقعاً بهش نیاز دارید، جزو مستثنیات دین حساب میشه. خونه دوم یا بقیه املاکتون، قابل توقیفه.

• معیار متناسب با شأن عرفی: این بخش یه مقدار سلیقه ایه و تشخیصش با قاضیه. شأن عرفی یعنی موقعیت اجتماعی، شغلی، خانوادگی و حتی منطقه ای که توش زندگی می کنید، قبل از اینکه بدهکار بشید. مثلاً یه استاد دانشگاه با یه کارگر ساختمون، شأن های متفاوتی دارن. پس اگه خونه ای دارید که مثلاً خیلی لوکس و بزرگ تر از شأن عرفی شماست، ممکنه قاضی تشخیص بده که مازاد اون می تونه توقیف بشه. البته این یعنی یه بخش از خونه تون که بیشتر از نیاز و شأن شماست، مثلاً اگه یک خونه ۲۰۰ متری دارید و شأن شما یک خونه ۱۰۰ متری رو ایجاب میکنه، اون ۱۰۰ متر اضافه ممکنه قابل توقیف باشه.

• وضعیت ودیعه مسکن (رهن): گاهی اوقات ممکنه خونه ای اجاره ای داشته باشید و یه مبلغ رهن (ودیعه) به صاحبخونه داده باشید. قانون میگه اون مبلغ رهن هم تا جایی که برای پرداخت اجاره بها ضروری باشه و بدون اون نتونید خونه رو اجاره کنید و دچار عسر و حرج (سختی زیاد) بشید، جزو مستثنیات دینه. البته باز هم شرط اینکه اون خونه اجاره ای در شأن شما باشه، مهمه. اگه مبلغ رهن بیشتر از نیاز ضروری برای اجاره خونه در شأن شما باشه، مازادش قابل توقیفه.

۳.۲. اثاثیه مورد نیاز زندگی که برای رفع حوائج ضروری محکوم علیه و افراد تحت تکفل وی لازم است

تصور کنید طلبکار میاد خونتون و می خواد همه وسایلتون رو ببره. قانون میگه صبر کن! یه سری از وسایل هستن که برای ادامه زندگی شما و خونواده تون حیاتی ان و نمیشه بهشون دست زد. اینا همون اثاثیه ضروری هستن.

• حدود و دامنه ی اثاثیه ضروری: اینجا دیگه بحث از یخچال و گاز و لباسشویی و تختخوابه؛ وسایلی که بدون اون ها زندگی واقعاً سخت میشه. فرق داره با وسایل لوکس و تزئینی. مثلاً یه تلویزیون معمولی جزو اثاثیه ضروریه، ولی یه سیستم سینمای خانگی با کلی باند و آمپلی فایر ممکنه لوکس محسوب بشه و قابل توقیف باشه. قاضی باز هم با توجه به عرف و شأن شما تشخیص میده. مثلاً تو یه شهر سردسیر، وسایل گرمایشی ضروریه و تو یه شهر گرمسیر، کولر. وسایلی مثل فرش، پرده، مبلمان (در حد متعارف)، ظروف آشپزخانه و لباس هم معمولاً جزو این دسته قرار می گیرن.

۳.۳. آذوقه موجود به قدر احتیاج محکوم علیه و افراد تحت تکفل وی برای مدتی که عرفاً آذوقه ذخیره می شود

قرار نیست یه آدم بدهکار از گرسنگی بمیره که! قانون میگه هر چی مواد غذایی و آذوقه تو خونه دارید که برای یه مدت مشخص (مثلاً یکی دو ماه) نیاز شما و خونواده تونه، قابل توقیف نیست. البته منظور انبار تجاری یا ذخایر خیلی زیاد برای سالیان سال نیست، بلکه اون مقدار که معمولاً مردم برای مصرف روزمره یا هفتگی/ماهانه نگه می دارن.

۳.۴. کتب و ابزار علمی و پژوهشی برای اهل علم و تحقیق، متناسب با شأن آنها

اگه شما دانشجو، استاد، محقق یا یه متخصص هستید و برای کارتون به کتاب یا وسایل خاصی نیاز دارید، قانون از این ها هم حمایت می کنه. مثلاً لپ تاپ، کامپیوتر شخصی، نرم افزارهای تخصصی، یا ابزارهای آزمایشگاهی که برای رشته و کارتون ضروریه، قابل توقیف نیستن. اما باز هم شرط متناسب با شأن مهمه. یعنی یه دانشجو به یه لپ تاپ معمولی نیاز داره، نه چند تا لپ تاپ و تبلت و سرور پیشرفته! اینجا هم تشخیص قاضی با توجه به رشته و موقعیت علمی شما مهمه.

۳.۵. وسایل و ابزار کار کسبه، پیشه وران، کشاورزان و سایر اشخاص که برای امرار معاش ضروری آن ها و افراد تحت تکفلشان لازم است

تصور کنید یه خیاط، چرخ خیاطی اش رو ازش بگیرن، یا یه بنا، ابزار بنایی اش رو. دیگه چطور می تونه کار کنه و خرج زندگی اش رو در بیاره؟ اینجاست که قانون میگه مستثنیات دین شامل ابزار کار هم میشه. از یه چرخ خیاطی ساده گرفته تا ابزار یه آرایشگر، ماشین آلات کشاورزی کوچیک (نه یه تراکتور بزرگ و گرون)، یا ابزار فنی و مهندسی که برای امرار معاشتون ضروریه. هدف اینه که شما بتونید کار کنید، درآمد داشته باشید و نهایتاً بدهی تون رو پرداخت کنید. البته اینجا هم باید ثابت کنید که این وسایل واقعاً ابزار کار شما هستن و بدون اون ها نمی تونید زندگی رو بچرخونید. می تونید از مدارک شغلی، گواهی اتحادیه یا حتی شهادت همکارانتون برای اثبات این موضوع استفاده کنید.

۳.۶. تلفن مورد نیاز مدیون

تلفن این روزا دیگه یه وسیله لوکس نیست، یه نیاز اساسی برای ارتباطات و حتی کار محسوب میشه. قانون این رو هم در نظر گرفته و گفته تلفن مورد نیاز شما جزو مستثنیات دینه. منظور از تلفن مورد نیاز معمولاً یک خط تلفن ثابت و یک خط تلفن همراهه. اما اینجا یه نکته ظریف وجود داره: اگه سیم کارت شما یه شماره رند و خیلی گرون قیمت باشه یا گوشی موبایلتون یه مدل خاص و لاکچری باشه که ارزشش خیلی بالاست، اون مازاد ارزشش ممکنه قابل توقیف باشه. قانون به دنبال برطرف کردن نیاز ضروری شماست، نه فراهم کردن امکانات لوکس. یعنی با یه گوشی معمولی هم نیاز شما برطرف میشه.

۳.۷. مبلغی که در ضمن قرارداد اجاره به موجر پرداخت می شود، مشروط بر اینکه پرداخت اجاره بها بدون آن موجب عسر و حرج گردد و عین مستأجره، مورد نیاز مدیون بوده و بالاتر از شأن او نباشد

این بند دقیقاً به بحث ودیعه مسکن یا همون رهن خونه برمی گرده که بالا هم یه اشاره ای بهش کردم. اگه شما یه خونه اجاره کرده اید و برای اون خونه یه مبلغی رو به عنوان رهن پرداخت کردید، این مبلغ تا سه تا شرط رو داشته باشه، جزو مستثنیات دین حساب میشه:

1. اول اینکه، بدون اون مبلغ رهن نتونید اجاره خونه رو بدید و زندگی براتون سخت بشه (عسر و حرج).
2. دوم اینکه، اون خونه ای که اجاره کردید واقعاً مورد نیازتون باشه و توش زندگی کنید.
3. سوم اینکه، اون خونه بالاتر از شأن شما نباشه. یعنی یه خونه لوکس و آنچنانی رو اجاره نکرده باشید.

اگه هر کدوم از این شرط ها نباشه، یا اگه مبلغ رهن شما خیلی زیاد باشه و مازاد بر اون چیزی باشه که برای پرداخت اجاره یک خونه در شأن شما لازمه، اون مازاد قابل توقیف خواهد بود.

تحولات و موارد خاص در مستثنیات دین (قوانین جدید و تفسیرهای مهم)

خب، تا اینجا درباره کلیات و مصادیق صحبت کردیم. اما دنیای حقوق همیشه در حال تغییره و بعضی چیزها هستن که خیلی توشون بحث و حدیث زیاده. بیاید ببینیم تو موارد خاص و تغییرات جدید قانون چه خبره.

۴.۱. وضعیت خودرو در مستثنیات دین

اینجا یه تغییر مهم داریم! قبل از قانون جدید مستثنیات دین مصوب ۱۳۹۴، خودرو هم مثل خونه، اگه در شأن فرد بود و بهش نیاز داشت، می تونست جزو مستثنیات دین باشه و توقیف نمیشد. اما با تصویب قانون جدید، وضعیت عوض شد. الان دیگه خودرو به طور کلی از لیست مستثنیات دین خارج شده. یعنی چی؟ یعنی اگه شما بدهکار باشید، حتی اگه ماشین شخصی تون تنها وسیله نقلیه تون باشه، طلبکار می تونه اون رو توقیف کنه و بفروشه تا طلبش رو وصول کنه.

• استثنای خودروی کاری: اما یه استثنای خیلی مهم هست! اگه شما از خودروتون برای امرار معاش و شغلتون استفاده می کنید، یعنی ماشین وسیله کار شماست (مثل تاکسی، وانت بار، یا خودروی ویزیتور و بازاریاب)، در این صورت ممکنه بتونید ثابت کنید که این خودرو جزو ابزار کار شماست و تو اون دسته وسایل و ابزار کار قرار می گیره که قبلاً در موردش حرف زدیم. البته اثبات این موضوع به عهده شماست و باید مدارک و شواهد کافی به دادگاه ارائه بدید. مثلاً اگه تاکسی دارید، پروانه تاکسی رانی، اگه ویزیتورید، گواهی از شرکت یا مشتری ها. توقیف خودروی شخصی در هر صورت، حتی در پرونده های مهریه هم ممکنه اتفاق بیفته، مگر اینکه ثابت کنید وسیله کارتون هست.

۴.۲. وضعیت حساب های بانکی و حقوق و مزایا

خیلی ها فکر می کنن پول تو حساب بانکی هم جزو مستثنیات دینه. ولی راستش رو بخواین، اینطور نیست. موجودی حساب بانکی به خودی خود مستثنی از دین نیست و قابل توقیفه. مگر اینکه ثابت کنید اون پولی که تو حساب بانکی شماست، از منبعی اومده که خودش جزو مستثنیات دینه، مثلاً حقوق ماهیانه شما. اگه همچین چیزی رو بتونید ثابت کنید، اون بخش از پولتون که منبعش از مستثنیات دینه، می تونه مصون بمونه.

در مورد حقوق و مزایای شغلی هم قانون یه محدودیت هایی گذاشته. مثلاً برای کارمندان دولت، فقط یک سوم حقوق قابل توقیفه. برای بازنشستگان و حقوق بگیران بخش خصوصی، یک چهارم حقوق ممکنه توقیف بشه. این یعنی حتی اگه بدهکار باشید، همه حقوقتون توقیف نمیشه و یه بخشی از اون برای گذران زندگی براتون می مونه.

درباره یارانه نقدی هم، معمولاً یارانه رو جزو مستثنیات دین حساب می کنن. چرا؟ چون هدف از پرداخت یارانه، کمک به حداقل معیشت خانواده هاست و توقیفش عملاً با فلسفه وجودی مستثنیات دین در تضاده.

۴.۳. مستثنیات دین در مهریه

پرونده های مهریه خیلی حساسن و خیلی ها سوال دارن که آیا تو این پرونده ها هم مستثنیات دین اعمال میشه؟ جواب بله هست. تو پرونده های مهریه هم، اموال زوج (مرد) که جزو مستثنیات دین باشن، قابل توقیف برای مهریه نیستن. مثلاً همون خونه مسکونی که در شأن زوج باشه، یا خودرویی که تنها وسیله امرار معاشش باشه، قابل توقیف برای مهریه نیست. زوجه (زن) باید دنبال اموال دیگه ای باشه که جزو مستثنیات دین محسوب نمیشن. پس هم مرد باید بدونه چه اموالی ازش در امانن تا بتونه دفاع کنه، و هم زن باید بدونه چه اموالی رو نمیتونه توقیف کنه تا الکی دنبال این کار نره.

۴.۴. مستثنیات دین پس از فوت مدیون (بدهکار)

یکی از نکات مهم اینه که مستثنیات دین، با فوت بدهکار، تموم میشه. یعنی اگه خدای نکرده بدهکار فوت کنه، اون اموالی که قبلاً جزو مستثنیات دین بودن، دیگه از این حالت خارج میشن و جزو ماترک (اموالی که از متوفی باقی مونده) حساب میشن. در این صورت، طلبکارها می تونن بدهی شون رو از اون اموال وصول کنن. اولویت پرداخت دیون هم از ماترک، طبق قانون مشخص شده.

رویه های عملی و قانونی: چگونه از حقوق خود در قبال مستثنیات دین دفاع کنیم؟

خب، تا اینجا همه چیز تئوری بود. حالا وقتشه ببینیم تو عمل، اگه با همچین موقعیتی روبرو شدیم، چطور باید از خودمون دفاع کنیم و حقوقمون رو به دست بیاریم. دونستن این مراحل برای هر بدهکار یا حتی طلبکاری که میخواد کارش رو درست انجام بده، خیلی مهمه.

۵.۱. نحوه درخواست اعمال مستثنیات دین

اگه شما بدهکار هستید و طلبکار اقدام به توقیف اموال شما کرده، نگران نباشید! می تونید درخواست اعمال مستثنیات دین رو بدید.

• چه کسی درخواست می دهد؟ طبیعتاً محکوم علیه (همون بدهکار) یا وکیلش می تونه این درخواست رو مطرح کنه.

• زمان و مرجع تقدیم درخواست: این درخواست رو باید به دادگاهی که حکم اجراییه رو صادر کرده، یا به واحد اجرای احکام همون دادگاه بدید. اگه پرونده تون تو اداره ثبت باشه (مثلاً چک یا سند لازم الاجرا)، باید به اداره ثبت مربوطه مراجعه کنید.

• مدارک مورد نیاز: برای اینکه درخواستتون قوی باشه، باید مدارک محکمی ارائه بدید. مثلاً سند مالکیت خونه ای که توش زندگی می کنید، فیش حقوقی یا گواهی اشتغال به کار برای اثبات ابزار کار، و هر مدرک دیگه ای که نشون بده اون مال واقعاً برای شما ضروریه. شهادت شهود هم می تونه خیلی کمک کننده باشه، مثلاً همسایه ها یا همکاراتون که تایید کنن شما از فلان ابزار برای کارتون استفاده می کنید. ارائه یه لایحه دفاعیه قوی که توش تمام دلایلتون رو با استناد به قانون توضیح دادید، حرف اول رو می زنه.

۵.۲. مراحل اعتراض به توقیف مال (ثبت و دادگاه)

اگه خدای نکرده مالی از شما توقیف شد که فکر می کنید جزو مستثنیات دین بوده، می تونید به این توقیف اعتراض کنید. این اعتراض کردن دو مسیر اصلی داره:

• مسیر اعتراض در اجرای ثبت: اگه توقیف توسط اداره ثبت انجام شده باشه، مثلاً برای چک برگشتی، باید اعتراضتون رو به رئیس اداره ثبت محل ارائه بدید. رئیس ثبت موظفه سریع به اعتراض شما رسیدگی کنه و با دلیل و مدرک نظرش رو اعلام کنه. اگه از نظر رئیس ثبت هم راضی نبودید، می تونید ظرف ۱۰ روز از تاریخ ابلاغ، اعتراضتون رو به هیئت نظارت استان ببرید تا اون ها دوباره بررسی کنن.

• مسیر اعتراض در دادگستری: اگه توقیف توسط دادگاه انجام شده، باید یه دادخواست رفع توقیف اجرایی یا ابطال اجراییه به دادگاه مربوطه بدید. دادگاه موظفه به سرعت و خارج از نوبت به اعتراض شما رسیدگی کنه، چون بحث معیشت و زندگی شما مطرحه و زمان تو اینجور پرونده ها خیلی مهمه.

۵.۳. نقش قاضی و کارشناس رسمی در تشخیص مستثنیات دین

اینجا دیگه پای تشخیص نهایی وسط میاد! همونطور که تو ماده ۲۶ آیین نامه اجرایی هم اشاره شده، تشخیص اینکه یه مال جزو مستثنیات دین هست یا نه، و اصلاً چقدرش جزو این دسته قرار می گیره، با قاضیه. قاضی با توجه به عرف (یعنی اون چیزی که تو جامعه ما پذیرفته شده و رایجه) و اوضاع و احوال فعلی شخص (یعنی وضعیت مالی، شغلی، خانوادگی و اجتماعی شما در زمان حاضر)، تصمیم می گیره.

گاهی اوقات ممکنه قاضی برای تشخیص دقیق تر، موضوع رو به کارشناس رسمی دادگستری ارجاع بده. مثلاً برای تشخیص شأن یه خونه، یا ارزش ابزار کار. کارشناس میاد و با بررسی تخصصی، نظرش رو به دادگاه اعلام می کنه و این نظر می تونه خیلی تو تصمیم قاضی تاثیرگذار باشه.

۵.۴. رضایت محکوم علیه برای توقیف مال مستثنی از دین (ماده ۲۷ آیین نامه اجرایی)

یه نکته جالب دیگه هم هست: فرض کنید شما یه مالی دارید که جزو مستثنیات دینه و قانوناً کسی نمی تونه بهش دست بزنه. اما خودتون دوست دارید این مال رو برای پرداخت بدهی تون معرفی کنید. ماده ۲۷ آیین نامه اجرایی این امکان رو به شما میده. یعنی اگه بدهکار با رضایت خودش، یه مالی رو که جزو مستثنیات دینه برای پرداخت بدهیش معرفی کنه، دیگه اون مال از حالت مستثنی بودن خارج میشه و قابل توقیف و فروش برای پرداخت بدهی خواهد بود. البته این رضایت باید کاملاً اختیاری و بدون هیچ اجبار یا اکراهی باشه.

حتی اگر مالی جزو مستثنیات دین باشد، محکوم علیه می تواند با رضایت خود، آن را برای پرداخت بدهی معرفی کند. اما این رضایت باید کاملاً آزادانه باشد.

نکات کاربردی و مهم برای شما

حالا که حسابی با مستثنیات دین آشنا شدیم، بیایید یه سری نکات ریز و درشت و کاربردی رو با هم مرور کنیم تا دید بهتری نسبت به این موضوع داشته باشیم.

آیا امکان توقیف سهام، اوراق بهادار یا طلا و جواهرات به عنوان مستثنیات دین وجود دارد؟

راستش رو بخواین، سهام، اوراق بهادار (مثل اوراق مشارکت یا صندوق های سرمایه گذاری) و طلا و جواهرات معمولاً جزو مستثنیات دین محسوب نمیشن. چرا؟ چون این ها رو اموال ضروری برای ادامه زندگی عادی و کرامت انسانی فرد بدهکار به حساب نمیارن. البته شاید یه انگشتر ساده طلا برای یه خانم، در حد شأن عرفی و نه بیشتر، جزو اثاثیه ضروری محسوب بشه، ولی جواهرات گران قیمت و انبوه طلا، مسلماً قابل توقیف هستن. سهام و اوراق بهادار هم که دیگه اصلاً ربطی به نیازهای اولیه زندگی ندارن و مثل پول نقد، دارایی های قابل توقیف به حساب میان.

اگر مالی هم کاربری شخصی و هم کاری داشته باشد، چگونه تشخیص داده می شود؟

این مورد یکی از چالش برانگیزترین قسمت هاست. مثلاً یه لپ تاپ یا یه گوشی موبایل که هم برای استفاده شخصی به کار میره و هم برای کار و امرار معاش. تو این شرایط، تشخیص با قاضیه. قاضی باید با توجه به شواهد و مدارکی که شما ارائه میدید، به این نتیجه برسه که کاربری اصلی و ضروری این مال، جنبه کاریه و بدون اون، امرار معاش شما مختل میشه. مثلاً اگه شما گرافیست هستید و لپ تاپ ابزار اصلی کارتون محسوب میشه، خیلی راحت تر می تونید ثابت کنید که جزو مستثنیات دینه تا کسی که لپ تاپ رو بیشتر برای وب گردی و فیلم دیدن استفاده می کنه.

تفاوت اعسار و مستثنیات دین چیست و ارتباط آنها با یکدیگر چگونه است؟

این دو تا مفهوم خیلی به هم نزدیکن، ولی با هم فرق دارن. بیایید واضح توضیح بدم:

• اعسار: وقتی یه نفر «معسر» میشه، یعنی توانایی مالی برای پرداخت بدهی های خودش رو نداره، یا نمی تونه هزینه های دادرسی رو پرداخت کنه. اعسار یه حالت شخصی و مالیه که توش فرد اعلام می کنه الان پول نداره. اگه اعسار ثابت بشه، معمولاً دادگاه بدهکار رو قسط بندی می کنه یا فرصت میده که بدهی رو بپردازه. اعسار یک وضعیت کلی مالیه.

• مستثنیات دین: این مربوط به «اموال» شخص بدهکاره، نه وضعیت کلی مالیش. یعنی یه سری اموال خاص، فارغ از اینکه طرف معسر هست یا نه، از توقیف معاف هستن تا حداقل زندگی فرد حفظ بشه. ممکنه یه نفر معسر نباشه، اما باز هم خونش جزو مستثنیات دینش باشه.

ارتباطشون چیه؟ معمولاً وقتی کسی درخواست اعسار میده، همزمان هم می تونه درخواست اعمال مستثنیات دین رو بکنه تا اموال ضروریش از توقیف در امان بمونن. اعسار به «توانایی پرداخت» اشاره داره و مستثنیات دین به «اموال غیرقابل توقیف». تو بیشتر پرونده ها، این دوتا کنار هم مطرح میشن.

آیا امکان دارد که یک مال در ابتدا مستثنی از دین باشد و سپس از این حالت خارج شود و بالعکس؟

بله، کاملاً امکان پذیره. مثلاً اگه شما یه خونه دارید که الان تنها محل سکونت شماست و در شأن شماست، جزو مستثنیات دینه. اما اگه بعداً یه خونه دیگه بخرید و این خونه اولی رو بفروشید یا اجاره بدید و خودتون به خونه جدید برید، اون خونه اولی دیگه از حالت مستثنی بودن خارج میشه و قابل توقیف خواهد بود. یا برعکس، شاید شما یه خودروی شخصی داشتید که قابل توقیف بوده، اما بعداً شغل شما عوض میشه و این خودرو تبدیل به تاکسی یا وانت بار میشه و حالا جزو ابزار کار شماست؛ در این صورت، می تونه جزو مستثنیات دین محسوب بشه. تشخیص نهایی همیشه با قاضیه و با توجه به اوضاع و احوال فعلی و عرف جامعه انجام میشه.

نقش شهادت شهود در اثبات مستثنیات دین بودن یک مال چیست؟

شهادت شهود می تونه تو اثبات مستثنیات دین بودن یه مال، خیلی مهم باشه، خصوصاً تو مواردی که تشخیص دقیق سخته. مثلاً برای اثبات اینکه یه خودرو، ابزار کار شماست، یا اینکه اثاثیه خونتون در حد ضرورت و شأنه، شهادت همسایه ها، همکارها یا حتی مشتری هاتون می تونه خیلی کمک کننده باشه. این شهادت ها به قاضی کمک می کنه تا تصویر کامل تر و واقعی تری از وضعیت شما داشته باشه و بهتر تصمیم بگیره.

آیا اموال مشترک زوجین (مثلاً جهیزیه) جزو مستثنیات دین هستند؟

جهیزیه از نظر قانونی، متعلق به زوجه (زن) هستش. بنابراین، اگه مرد بدهکار باشه، جهیزیه زن قابل توقیف برای بدهی های مرد نیست، چون مال مرد محسوب نمیشه. به طور کلی، هر مالی که مالکیتش برای محکوم علیه (بدهکار) نباشه، قابل توقیف برای بدهی های اونه. پس جهیزیه چون مال زن هست، جزء اموال مستثنی از دین مرد قرار نمی گیرد بلکه اصلاً از شمول توقیف برای دیون مرد خارج است. این موضوع به تفکیک اموال زوجین برمی گرده.

در مورد توقیف کارت خوان مغازه، آیا جزو مستثنیات دین است؟

کارت خوان (پایانه فروش) برای کسبه و مغازه دارها، ابزار اصلی کار محسوب میشه. بدون کارت خوان، خیلی از کسب و کارها عملاً فلج میشن. بنابراین، کارت خوان رو می تونیم جزو وسایل و ابزار کار کسبه در نظر بگیریم و اگه شما صاحب یه کسب و کار هستید و کارت خوانتون برای امرار معاش ضروریه، می تونه جزو مستثنیات دین باشه و قابل توقیف نیست. البته باز هم باید کاربری ضروری و شغلی اون رو به دادگاه ثابت کنید.

نتیجه گیری: آگاهی، کلید دفاع از حقوق شما

دیدیم که مستثنیات دین یعنی چه و چقدر می تونه تو شرایط سخت بدهکاری، مثل یه فرشته نجات عمل کنه. این مفهوم حقوقی قوی، پشتوانه ای برای حفظ کرامت انسانی و حداقل های زندگی شماست. از خونه و اثاثیه ضروری زندگی گرفته تا ابزار کار و حتی بخشی از حقوق ماهیانه تون، قانون این ها رو از دسترس طلبکارها دور نگه می داره تا شما بتونید به زندگی تون ادامه بدید و شاید یه روز دوباره رو پای خودتون بایستید.

اما دونستن این قوانین کافی نیست. مهم اینه که چطور از این حقوق دفاع کنید. یاد گرفتیم که چطور درخواست اعمال مستثنیات دین رو بدیم، چطور به توقیف مال اعتراض کنیم و نقش قاضی و کارشناس تو این بین چقدر مهمه. تو این مسیر، مشورت با یه وکیل متخصص، مثل یه چراغ راه عمل می کنه و می تونه شما رو از پیچ و خم های قانونی نجات بده. پس اگه با همچین موقعیتی روبرو شدید، حتماً با یه متخصص مشورت کنید. آگاهی، قوی ترین ابزار شما برای دفاع از حقوق خودتونه.